Khai thác thông tin trong tham vấn

273

Trong tham vấn tâm lý, nhà tham vấn áp dụng nhiều kỹ thuật giao tiếp nhằm thu thập thông tin một cách đầy đủ và chính xác từ thân chủ. Dưới đây là một số kỹ thuật phổ biến:

Đặt câu hỏi mở: Kỹ thuật đặt câu hỏi mở bao gồm những câu hỏi mà thân chủ không thể trả lời chỉ bằng “có” hoặc “không”. Thay vào đó, câu hỏi mở khuyến khích họ diễn đạt chi tiết hơn về suy nghĩ, sự kiện và cảm xúc của mình. Ví dụ, thay vì hỏi “Anh có buồn không?”, nhà tham vấn có thể hỏi “Điều gì trong sự việc này khiến anh cảm thấy buồn nhất?” nhằm giúp thân chủ nói rõ hơn trải nghiệm của họ.
Lắng nghe chủ động: Lắng nghe chủ động nghĩa là dành trọn sự chú ý cho thân chủ và phản hồi một cách tập trung. Nhà tham vấn sử dụng cả lời nói lẫn cử chỉ phi ngôn ngữ (như gật đầu, duy trì giao tiếp bằng mắt, thi thoảng đáp lại “vâng”, “tôi hiểu”) để cho thấy mình đang lắng nghe và thấu hiểu điều thân chủ nói. Kỹ thuật này tạo cảm giác được lắng nghe cho thân chủ, xây dựng sự tin cậy và khuyến khích họ chia sẻ nhiều hơn.
Phản hồi cảm xúc: Đây là kỹ thuật nhà tham vấn nhận biết và phản ánh lại cảm xúc mà thân chủ bộc lộ, giúp họ cảm thấy được thấu hiểu sâu sắc. Nhà tham vấn có thể diễn đạt sự phản hồi này qua lời nói – chẳng hạn “Có vẻ như chị đang cảm thấy rất cô đơn trong tình huống này” – đồng thời thể hiện nét mặt và giọng điệu đồng cảm. Việc gọi tên và xác nhận cảm xúc như vậy giúp thân chủ nhận ra cảm xúc của mình được công nhận, từ đó họ sẵn lòng bộc lộ và xử lý cảm xúc đó tốt hơn.
Phản ánh nội dung (Paraphrasing): Kỹ thuật này còn gọi là diễn đạt lại lời thân chủ. Nhà tham vấn lặp lại ý chính hoặc nội dung cốt lõi mà thân chủ vừa chia sẻ nhưng bằng lời của mình, nhằm xác nhận rằng mình hiểu đúng và cho thân chủ thấy mình đang chú tâm. Phản ánh nội dung giúp làm rõ ý của thân chủ, đào sâu thêm vào ý nghĩa những điều họ nói, và tạo cơ hội để thân chủ điều chỉnh hoặc bổ sung nếu nhà tham vấn hiểu chưa chính xác.
Tóm tắt: Tóm tắt là việc cô đọng và nhắc lại những điểm chính trong câu chuyện của thân chủ sau một khoảng thời gian trao đổi. Nhà tham vấn sẽ tổng hợp các thông tin quan trọng về vấn đề, cảm xúc và mong muốn mà thân chủ đã nêu, rồi trình bày lại một cách ngắn gọn. Kỹ thuật này đảm bảo rằng nhà tham vấn nắm bắt đúng những mối quan tâm cốt lõi của thân chủ và đồng thời giúp thân chủ nhìn nhận vấn đề của mình một cách hệ thống hơn, như một “bức tranh tổng thể” thay vì những mảnh rời rạc.
Đặt câu hỏi làm rõ: Trong quá trình thân chủ chia sẻ, nhà tham vấn có thể yêu cầu làm rõ hoặc đào sâu thêm ở những chỗ thông tin chưa rõ ràng hoặc mơ hồ. Việc “xin làm rõ” giúp đi đến gốc rễ vấn đề, tránh hiểu lầm do thông tin chưa đầy đủ. Chẳng hạn, nếu thân chủ nói “Tôi chỉ thấy mọi thứ thật tồi tệ” một cách chung chung, nhà tham vấn có thể hỏi: “Anh có thể nói cụ thể hơn điều gì khiến anh cảm thấy ‘tồi tệ’ không?”. Câu hỏi làm rõ như vậy sẽ giúp thân chủ diễn giải chi tiết hơn, và nhà tham vấn hiểu đúng ý họ muốn truyền đạt.
Kỹ thuật im lặng: Im lặng một cách chủ đích cũng là một kỹ thuật hữu ích. Sau khi đặt câu hỏi hoặc sau khi thân chủ bày tỏ cảm xúc mạnh, nhà tham vấn có thể ngồi im lặng trong chốc lát thay vì vội vàng nói tiếp. Sự im lặng thể hiện sự tôn trọng và cho thân chủ không gian để suy nghĩ, tiếp tục bộc lộ cảm xúc hoặc thông tin sâu hơn. Nhiều khi, im lặng khuyến khích thân chủ tự nhiên nói thêm mà không cần bị thúc ép. Tuy nhiên, nhà tham vấn vẫn duy trì thái độ quan tâm qua ánh mắt và ngôn ngữ cơ thể trong khoảng lặng đó, để thân chủ biết rằng họ vẫn đang được lắng nghe.
Động viên và xác nhận: Nhà tham vấn đưa ra những lời động viên, khích lệ hoặc xác nhận những gì thân chủ đã làm được. Ví dụ như “Tôi đánh giá cao việc anh đã rất cố gắng vượt qua giai đoạn khó khăn này” hoặc “Việc em chia sẻ được điều đó thật không dễ, cô rất trân trọng sự cởi mở của em”. Những câu nói ngắn thể hiện sự công nhận này (còn gọi là affirmation) giúp thân chủ thấy giá trị của bản thân, củng cố lòng tin và tiếp tục chia sẻ một cách chân thành.

Mỗi kỹ thuật trên có vai trò riêng nhưng thường được kết hợp nhuần nhuyễn trong buổi tham vấn. Chẳng hạn, nhà tham vấn thường bắt đầu bằng câu hỏi mở, lắng nghe chủ động, thỉnh thoảng phản hồi cảm xúc, và cuối buổi có thể tóm tắt lại thông tin chính. Việc vận dụng linh hoạt các kỹ thuật này giúp tạo ra môi trường trao đổi an toàn, cởi mở để thân chủ bộc lộ câu chuyện của mình.

Xem thêm: Liệu pháp trị liệu Adlerian (Adlerian Therapy)

Nội dung

Nguyên tắc cơ bản cần tuân thủ khi khai thác thông tin

Bên cạnh kỹ thuật, nhà tham vấn cần tuân thủ các nguyên tắc đạo đức và chuyên môn nhằm đảm bảo quá trình thu thập thông tin diễn ra một cách tích cực, tôn trọng và bảo vệ quyền lợi của thân chủ. Một số nguyên tắc cơ bản bao gồm:

Bảo mật thông tin: Mọi thông tin thân chủ chia sẻ trong quá trình tham vấn phải được giữ bí mật tuyệt đối. Điều này có nghĩa là chỉ có nhà tham vấn và thân chủ biết nội dung được thảo luận; nhà tham vấn không được phép tiết lộ thông tin cho bất kỳ ai khác nếu chưa có sự đồng ý của thân chủ. Nguyên tắc bảo mật giúp thân chủ an tâm khi bộc lộ vấn đề riêng tư.

(Trong một số trường hợp đặc biệt, nhà tham vấn có thể trao đổi với người giám sát chuyên môn để xin ý kiến, nhưng người giám sát cũng bị ràng buộc bởi bảo mật và chỉ biết thông tin tối thiểu cần thiết).

Thân chủ là trung tâm: Tham vấn tâm lý dựa trên nguyên tắc thân chủ trọng tâm, nghĩa là tôn trọng quyền tự quyết và nhu cầu của thân chủ. Nhà tham vấn đóng vai trò đồng hành, giúp thân chủ nhận thức rõ hơn về bản thân và vấn đề, nhưng không giải quyết thay hoặc áp đặt ý kiến cá nhân lên thân chủ. Thân chủ cần được trao quyền để tự tìm ra hướng đi và quyết định giải pháp cho vấn đề của mình, còn nhà tham vấn hỗ trợ gợi mở và cung cấp thông tin phản hồi.
Tôn trọng và không phán xét: Nhà tham vấn phải tạo ra bầu không khí tôn trọng, chấp nhận vô điều kiện đối với thân chủ. Thân chủ cần cảm thấy họ được đón nhận như chính con người thật của mình, mà không bị đánh giá hay chỉ trích vì bất kỳ lý do gì. Dù thân chủ bộc lộ vấn đề gì hay từng làm điều gì trong quá khứ, nhà tham vấn cũng giữ thái độ khách quan, không thành kiến, tập trung vào việc hiểu câu chuyện và cảm xúc của họ thay vì phán xét. Nguyên tắc này xuất phát từ lòng tôn trọng nhân phẩm và giúp thân chủ mạnh dạn chia sẻ mà không sợ bị kỳ thị.
Lắng nghe và thấu cảm: “Lắng nghe” và “thấu cảm” là hai nguyên tắc cốt lõi khác. Nhà tham vấn cần lắng nghe tích cực mọi chi tiết thân chủ nói và cả quan sát những điều không được nói ra (ngôn ngữ cơ thể, nét mặt, giọng điệu). Đồng thời, họ phải đặt mình vào hoàn cảnh của thân chủ để cảm nhận được những gì thân chủ đang trải qua – đây chính là sự thấu cảm. Thấu cảm không có nghĩa là đồng ý với tất cả suy nghĩ của thân chủ, mà là hiểu sâu cảm xúc, nỗi đau, niềm vui của họ như thể “đi guốc trong bụng” thân chủ. Khi thân chủ cảm nhận được sự thấu cảm, họ sẽ tin tưởng rằng nhà tham vấn hiểu mình và thực sự đồng hành cùng mình.
Trung thực và chính trực: Nhà tham vấn cần hành xử trung thực với thân chủ, không lừa dối về năng lực hay mục đích. Nếu có điều gì chưa rõ hoặc nằm ngoài khả năng, nhà tham vấn nên thẳng thắn trao đổi. Chính trực còn thể hiện ở việc giữ lời hứa và cam kết với thân chủ (ví dụ: tuân thủ thời lượng phiên làm việc, thực hiện đúng các thỏa thuận). Sự trung thực và đáng tin giúp xây dựng mối quan hệ tham vấn chân thật, lành mạnh.
Tôn trọng sự đa dạng: Mỗi thân chủ có nền tảng văn hóa, tín ngưỡng, giá trị và trải nghiệm khác nhau, do đó nhà tham vấn phải nhạy cảm và tôn trọng những khác biệt này. Nguyên tắc này đòi hỏi nhà tham vấn tự ý thức về định kiến cá nhân để không áp đặt lên thân chủ, đồng thời sẵn sàng điều chỉnh cách tiếp cận cho phù hợp với bối cảnh văn hóa và nhu cầu riêng của từng ngườ. Sự tôn trọng đa dạng giúp thân chủ cảm thấy được thấu hiểu trọn vẹn, không bị bỏ sót khía cạnh quan trọng nào của bản thân trong quá trình tham vấn.

Các nguyên tắc trên đảm bảo rằng quá trình khai thác thông tin diễn ra trong khuôn khổ đạo đức và tôn trọng nhân quyền. Nhà tham vấn vừa thu thập được dữ liệu chính xác, vừa bảo vệ được sự an toàn tâm lý cho thân chủ, từ đó tạo nền móng vững chắc cho mối quan hệ tham vấn hiệu quả.

Quy trình khai thác thông tin trong một buổi tham vấn tiêu chuẩn

Một buổi tham vấn tiêu chuẩn thường diễn ra theo một quy trình gồm nhiều giai đoạn, từ lúc bắt đầu cho đến khi kết thúc buổi gặp. Dưới đây là mô tả về quy trình thu thập thông tin trong một buổi tham vấn điển hình, giả sử đây là buổi gặp đầu tiên với thân chủ:

Chuẩn bị và thiết lập ban đầu

Trước buổi gặp, nhà tham vấn xem xét các thông tin cơ bản (nếu có) về thân chủ và chuẩn bị không gian phòng tham vấn đảm bảo riêng tư, thoải mái. Khi thân chủ đến, nhà tham vấn chào đón thân chủ một cách thân thiện, giới thiệu ngắn gọn về bản thân và thiết lập một số thỏa thuận ban đầu (ví dụ: thời gian phiên làm việc, nguyên tắc bảo mật thông tin). Việc mở đầu bằng thái độ cởi mở và chuyên nghiệp giúp thân chủ cảm thấy an toàn và sẵn sàng trao đổi.

Xây dựng quan hệ và tạo thiện cảm

Trong những phút đầu, nhà tham vấn tập trung xây dựng mối quan hệ với thân chủ (giai đoạn thiết lập rapport). Họ trò chuyện một cách tự nhiên để thân chủ bớt căng thẳng, có thể bắt đầu bằng một câu hỏi mở như “Điều gì đưa anh/chị tới gặp tôi hôm nay?”. Cuộc phỏng vấn đầu tiên có ý nghĩa quyết định, tạo tiền đề cho những gì sẽ diễn ra tiếp theo, bởi qua đó thân chủ sẽ quan sát cách nhà tham vấn giao tiếp (tín hiệu lời nói và phi lời nói) để đánh giá nhà tham vấn và quá trình tham vấn. Nhà tham vấn chủ động lắng nghe tốt và thể hiện sự quan tâm chân thành, từ đó hình thành sự tin cậy ban đầu với thân chủ.

Khai thác thông tin và vấn đề chính

Khi thân chủ bắt đầu kể về câu chuyện hoặc vấn đề của họ, nhà tham vấn chuyển sang giai đoạn thu thập thông tin chuyên sâu. Họ khuyến khích thân chủ nói một cách chi tiết về hoàn cảnh, cảm xúc, suy nghĩ và mong muốn liên quan đến vấn đề. Trong giai đoạn này, nhà tham vấn sử dụng linh hoạt các kỹ thuật đã nêu: đặt câu hỏi mở để mở rộng nội dung, lắng nghe chủ động, thỉnh thoảng gật đầu hoặc nói “vâng” để khích lệ, đặt câu hỏi làm rõ khi gặp chi tiết mơ hồ, và phản hồi cảm xúc khi thấy thân chủ bộc lộ tình cảm mạnh.

Nhà tham vấn chú ý khai thác cả khía cạnh sự kiện (chuyện gì đã xảy ra, xảy ra khi nào, ở đâu, với ai) lẫn khía cạnh cảm xúc – nhận thức (thân chủ cảm thấy thế nào, nghĩ gì về sự việc) của vấn đề. Quá trình này giống như “đào sâu vấn đề”: nhà tham vấn nghe cẩn thận và gợi mở thông tin về hoàn cảnh cuộc sống, công việc, các mối quan hệ… liên quan đến lý do khiến thân chủ đi tham vấn. Những thông tin thu thập được trong giai đoạn này thường rất quan trọng, giúp nhận diện yếu tố kích hoạt, mức độ ảnh hưởng, các nguồn lực hỗ trợ hay các yếu tố làm trầm trọng thêm vấn đề của thân chủ.

Làm rõ và kiểm tra hiểu biết

Khi thân chủ đã bộc lộ khá đầy đủ, nhà tham vấn có thể tạm dừng để tóm tắt và kiểm tra lại hiểu biết của mình. Họ sẽ nhắc lại những điểm chính mà thân chủ đã chia sẻ, chẳng hạn: “Để tôi xem mình hiểu đúng ý anh: Anh cảm thấy áp lực lớn trong công việc vì gần đây khối lượng nhiệm vụ tăng cao, và anh lo sợ nếu không hoàn thành tốt thì sẽ ảnh hưởng xấu đến sự nghiệp, đồng thời anh cũng mất ngủ vì những lo lắng đó. Điều đó có chính xác không?”.

Việc tóm tắt và diễn đạt lại như vậy giúp thân chủ xác nhận nhà tham vấn đã hiểu đúng vấn đề của họ. Nếu có chỗ nào chưa đúng hoặc còn thiếu, thân chủ sẽ hiệu chỉnh hoặc bổ sung, đây cũng là một dạng làm rõ thông tin sau cùng. Ngoài ra, nhà tham vấn có thể đặt thêm một vài câu hỏi cụ thể để lấp đầy thông tin còn trống (ví dụ: “Anh có nhớ cảm giác lo lắng này bắt đầu từ khi nào không?”) hoặc xác nhận các chi tiết quan trọng (ví dụ: “Chị nói là sự việc đó xảy ra vào năm ngoái, đúng không?”).

Kết thúc buổi tham vấn

Cuối buổi, nhà tham vấn thường tóm lược lại toàn bộ những thông tin chính đã thu nhận được về vấn đề của thân chủ, cùng với những cảm xúc nổi bật mà thân chủ đã bày tỏ. Điều này nhằm một lần nữa khẳng định sự thấu hiểu và cho thân chủ thấy bức tranh tổng quát về những gì đã thảo luận.

Sau đó, tùy mục tiêu của buổi tham vấn, nhà tham vấn và thân chủ có thể chuyển sang bước tiếp theo như: thảo luận về hướng can thiệp hoặc đặt mục tiêu ban đầu cho quá trình trị liệu (nếu đây là buổi đầu trong tiến trình tham vấn dài hạn). Trước khi tạm biệt, nhà tham vấn dành thời gian cho thân chủ hỏi thêm (nếu cần) và nhắc lại cam kết bảo mật, lịch hẹn tiếp theo.

Buổi tham vấn kết thúc trong không khí tích cực, thân chủ cảm thấy được lắng nghe và hiểu, còn nhà tham vấn có được bức tranh tương đối đầy đủ về vấn đề cần giải quyết.

Quy trình trên mang tính chất linh hoạt chứ không cứng nhắc; tùy từng thân chủ và vấn đề cụ thể, nhà tham vấn có thể điều chỉnh.

Tuy nhiên, nhìn chung một buổi tham vấn hiệu quả luôn bắt đầu bằng việc xây dựng quan hệ, sau đó khai thác thông tin một cách có hệ thống và kết thúc bằng việc xác nhận thông tin. Cách tiếp cận tuần tự và tôn trọng này bảo đảm rằng cả thân chủ lẫn nhà tham vấn đều cùng hiểu chung một vấn đề, tạo tiền đề cho các bước can thiệp hoặc hỗ trợ tiếp theo.

Ví dụ thực tiễn minh họa cách khai thác thông tin hiệu quả

Để hình dung rõ hơn cách các kỹ thuật và nguyên tắc trên được vận dụng, sau đây là một số tình huống giả định và cách nhà tham vấn khai thác thông tin:

Ví dụ 1: Thân chủ là một sinh viên năm cuối, tìm đến nhà tham vấn vì cảm thấy căng thẳng trước kỳ tốt nghiệp.

Thân chủ: (ngập ngừng) Em không chắc nữa… dạo gần đây em hay lo lắng và mất ngủ.
Nhà tham vấn: Ừ, anh hiểu… (gật đầu, duy trì giao tiếp mắt thể hiện lắng nghe chủ động). Em có thể kể thêm cho anh về những lo lắng của em được không? Những gì em đang lo hiện giờ là về kỳ thi, về công việc tương lai hay điều gì khác? (câu hỏi mở)
Thân chủ: Dạ, chủ yếu là về tương lai. Em sợ mình tốt nghiệp xong sẽ không tìm được việc làm, hoặc không biết có làm đúng ngành không…
Nhà tham vấn: Có vẻ như em đang rất lo sợ về sự bất định sau khi ra trường, như việc không tìm được công việc phù hợp, đúng không? (phản hồi nội dung và cảm xúc)
Thân chủ: Dạ đúng… Em là con đầu trong gia đình nên càng áp lực ạ. Ba mẹ kỳ vọng nhiều, em sợ làm họ thất vọng.
Nhà tham vấn: Anh chị kỳ vọng em như thế nào? (đặt câu hỏi làm rõ)
Thân chủ: Dạ, ba mẹ muốn em tìm được việc ổn định ngay sau tốt nghiệp.
Nhà tham vấn: (Gật đầu) Vậy nỗi lo của em là nếu không đạt được kỳ vọng đó, ba mẹ sẽ buồn hoặc thất vọng về em.
Thân chủ: Dạ vâng…
Nhà tham vấn: Em vừa chia sẻ rất nhiều điều quan trọng. Để anh thử tóm tắt xem đã hiểu đúng ý em chưa: Hiện tại em cảm thấy căng thẳng và mất ngủ vì lo sợ về tương lai sau tốt nghiệp, cụ thể là lo không tìm được công việc như mong đợi và làm ba mẹ thất vọng. Điều đó khiến em rất áp lực. Không biết anh diễn đạt lại như vậy đã đầy đủ ý em chưa? (tóm tắt và kiểm tra hiểu biết)
Thân chủ: Dạ đúng ạ… anh hiểu đúng ý em.
(Nhà tham vấn mỉm cười động viên thân chủ, chuyển sang giai đoạn tiếp theo của tham vấn là cùng thân chủ thảo luận cách giảm bớt lo âu.)

Trong ví dụ trên, có thể thấy nhà tham vấn đã sử dụng câu hỏi mở ngay từ đầu để khuyến khích thân chủ nói cụ thể về nỗi lo. Suốt cuộc đối thoại, nhà tham vấn lắng nghe chủ động (thể hiện qua việc “ừ”, gật đầu, nhắc lại từ khóa) và thỉnh thoảng phản ánh lại cảm xúc (“rất lo sợ về sự bất định”) cũng như nội dung chính thân chủ nói (“lo không tìm được việc, ba mẹ thất vọng”). Nhà tham vấn cũng đặt câu hỏi làm rõ khi cần (hỏi về kỳ vọng của ba mẹ) để hiểu rõ bối cảnh. Cuối cùng, việc tóm tắt giúp kiểm tra lại hiểu biết và cho thân chủ thấy câu chuyện của mình đã được lắng nghe đầy đủ. Nhờ đó, thân chủ xác nhận nhà tham vấn hiểu đúng vấn đề, tạo niềm tin để tiếp tục đi sâu hơn hoặc chuyển sang giai đoạn giải quyết vấn đề.

Ví dụ 2: Thân chủ là một người phụ nữ trung niên, gặp nhà tham vấn vì vừa trải qua biến cố ly hôn và cảm thấy trầm uất.

Thân chủ: (rưng rưng nước mắt) Tôi… tôi không biết nói sao… Tôi thấy mình thật vô dụng và bị bỏ rơi.
Nhà tham vấn: (dịu giọng) Chị cảm thấy bị bỏ rơi… Tôi rất tiếc khi nghe điều đó. (tạm dừng vài giây, đưa khăn giấy cho thân chủ)… Điều gì khiến chị cảm thấy mình vô dụng? (kết hợp im lặng hỗ trợ và sau đó hỏi làm rõ)
Thân chủ: Chồng tôi bỏ tôi để đến với người khác trẻ hơn. Tôi tự hỏi có phải tại tôi không đủ tốt… nên mới bị như vậy.
Nhà tham vấn: Chị đang rất đau buồn và tự trách bản thân sau cuộc hôn nhân tan vỡ này, đúng không? (phản hồi cảm xúc)
Thân chủ: (gật đầu, khóc)

(Nhà tham vấn ngồi im lặng vài chục giây, duy trì ánh mắt đồng cảm để thân chủ có thời gian khóc và trấn tĩnh.)

Nhà tham vấn: Việc chồng chị rời bỏ đã ảnh hưởng đến chị như thế nào? (tiếp tục khai thác thông tin)
Thân chủ: Tôi mất ngủ mấy tháng nay. Tôi thu mình, không muốn gặp ai… Công việc của tôi cũng sa sút vì đầu óc lúc nào cũng nghĩ về chuyện đó.
Nhà tham vấn: Những phản ứng chị mô tả – mất ngủ, thu mình, xao nhãng công việc, đều cho thấy mức độ trầm uất mà chị đang trải qua. (phản ánh nội dung) Chị có từng nghĩ đến việc tìm kiếm sự hỗ trợ từ người thân hoặc chuyên gia trước khi đến đây không? (làm rõ thêm thông tin về hỗ trợ)
Thân chủ: Tôi ngại chia sẻ với người thân… Tôi sợ họ lo lắng. Đến giờ tôi mới tìm đến chuyên gia như anh.
Nhà tham vấn: Ừ, điều đó hoàn toàn dễ hiểu. Để tôi tóm tắt lại: Chị trải qua nỗi đau ly hôn dẫn đến cảm giác bị bỏ rơi và tự trách mình, biểu hiện qua việc mất ngủ, thu mình và giảm sút hiệu quả công việc. Chị chưa nhận được hỗ trợ nào từ người thân và đây là lần đầu tiên chị tìm đến tham vấn chuyên nghiệp. Tôi hiểu đúng hoàn cảnh của chị chứ?
Thân chủ: Anh hiểu đúng tâm trạng và hoàn cảnh của tôi… (ánh mắt thân chủ ánh lên sự nhẹ nhõm)

(Nhà tham vấn động viên sự dũng cảm của thân chủ khi chia sẻ câu chuyện đau buồn này, qua đó giúp thân chủ an tâm bước vào giai đoạn trị liệu tiếp theo.)

Trong ví dụ thứ hai, nhà tham vấn phải đối diện với cảm xúc mạnh của thân chủ (khóc vì đau buồn). Lúc này, thái độ hỗ trợ thấu cảm được thể hiện qua giọng nói nhẹ nhàng, đưa khăn giấy và dành không gian im lặng cho thân chủ trút bớt cảm xúc. Sau đó, nhà tham vấn tiếp tục nhẹ nhàng hỏi làm rõ về nguyên nhân tự cảm thấy vô dụng, qua đó thân chủ tiết lộ niềm tin tiêu cực (“tại tôi không đủ tốt”). Nhà tham vấn phản hồi cảm xúc (“rất đau buồn và tự trách bản thân”) để xác nhận nỗi đau và sự dằn vặt của thân chủ. Tiếp tục, nhà tham vấn khai thác thêm hậu quả (mất ngủ, thu mình, công việc sa sút) và phản ánh lại những thông tin đó, giúp thân chủ nhận ra mức độ trầm cảm của mình. Cuối cùng, tóm tắt toàn bộ hoàn cảnh và cảm xúc chính của thân chủ được nêu ra, để kiểm tra hiểu biết và cho thân chủ thấy câu chuyện cuộc đời họ đã được lắng nghe đầy đủ. Thân chủ trong trường hợp này có phản ứng nhẹ nhõm khi nhận ra nhà tham vấn hiểu mình, điều này tạo dựng niềm tin để bước sang giai đoạn can thiệp tâm lý (như trị liệu trầm cảm) ở các buổi sau.

Những ví dụ trên minh họa rằng việc khai thác thông tin trong tham vấn tâm lý không chỉ đơn thuần là đặt câu hỏi và ghi chép câu trả lời, mà là một quá trình tương tác tinh tế. Nhà tham vấn cần vừa áp dụng kỹ thuật hợp lý, vừa nhạy bén về mặt cảm xúc, điều chỉnh nhịp độ cuộc nói chuyện tùy theo phản ứng của thân chủ. Khi thực hiện tốt, thân chủ sẽ trải nghiệm buổi tham vấn như một cuộc đối thoại an toàn, được dẫn dắt khéo léo để họ bộc lộ câu chuyện của mình, đồng thời cảm nhận được sự tôn trọng và thấu hiểu từ nhà tham vấn.

Xem thêm: Vì sao vấn đề sức khỏe tinh thần ngày nay trở nên phổ biến?

Lưu ý về đạo đức nghề nghiệp trong khai thác thông tin

Việc thu thập thông tin trong tham vấn tâm lý đòi hỏi nhà tham vấn phải luôn tuân thủ chặt chẽ các chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp, nhằm bảo vệ thân chủ và duy trì uy tín chuyên môn. Dưới đây là những lưu ý quan trọng về đạo đức khi khai thác thông tin:

Bảo mật và quyền riêng tư: Như đã nhấn mạnh, giữ bí mật thông tin của thân chủ là yêu cầu đạo đức hàng đầu. Nhà tham vấn phải có trách nhiệm bảo vệ hồ sơ, ghi chép về thân chủ một cách an toàn (ví dụ: lưu trữ trong tủ khóa, hệ thống bảo mật). Thông tin chỉ được chia sẻ khi có sự đồng ý của thân chủ hoặc theo yêu cầu của pháp luật trong trường hợp đặc biệt (như khi thân chủ có ý định tự tử hoặc gây nguy hại cho người khác, nhà tham vấn có thể phải thông báo cho người có thể can thiệp để đảm bảo an toàn cho thân chủ và cộng đồng). Trước khi thu thập thông tin, nhà tham vấn cần giải thích rõ ràng về quy định bảo mật và những trường hợp ngoại lệ để thân chủ hiểu và đồng thuận (informed consent).
Tôn trọng ranh giới chuyên nghiệp: Trong quá trình tham vấn, mối quan hệ giữa nhà tham vấn và thân chủ phải thuần túy chuyên môn. Nhà tham vấn không được lợi dụng thông tin thu thập được để thiết lập quan hệ cá nhân có lợi cho mình hoặc quan hệ vượt quá giới hạn nghề nghiệp. Việc lợi dụng thân chủ dưới mọi hình thức (tình cảm, tài chính, tình dục…) đều vi phạm đạo đức nghiêm trọng . Chẳng hạn, nhà tham vấn tuyệt đối không được quan hệ tình cảm với thân chủ trong khi đang làm việc với họ, và thậm chí sau khi kết thúc quá trình tham vấn cũng phải đợi một khoảng thời gian đủ lâu nếu muốn thiết lập quan hệ cá nhân, nhằm tránh sự lệ thuộc hay tổn thương cho thân chủ. Nhà tham vấn cũng cần thận trọng tránh mối quan hệ kép (dual relationship) – tức là tránh tham vấn cho người mà mình có quan hệ thân thiết sẵn (người thân, bạn bè thân thiết, đồng nghiệp gần gũi), vì điều này dễ gây xung đột lợi ích và ảnh hưởng đến tính khách quan.
Không gây hại và tôn trọng phẩm giá thân chủ: Nguyên tắc “không làm điều hại” (non-maleficence) phải được quán triệt. Nhà tham vấn không nên hỏi những câu hỏi quá xâm phạm đời tư hoặc đào sâu vào chi tiết nhạy cảm khi chưa thực sự cần thiết, tránh khiến thân chủ bị tổn thương thêm. Mục đích của việc thu thập thông tin là để hiểu và giúp đỡ thân chủ, do đó mọi câu hỏi và hành vi của nhà tham vấn phải xuất phát từ lợi ích của thân chủ (beneficence). Nếu nhà tham vấn chưa đủ kỹ năng xử lý một vấn đề nhạy cảm nào đó, họ nên tham vấn đồng nghiệp hoặc chuyển thân chủ đến chuyên gia phù hợp hơn, thay vì cố gắng đào sâu thông tin vượt quá năng lực rồi không hỗ trợ được thân chủ.
Trung thực trong ghi chép và sử dụng thông tin: Nhà tham vấn phải trung thực và chính xác khi ghi chép thông tin mà thân chủ cung cấp. Không được bịa thêm chi tiết hay bỏ sót thông tin quan trọng. Nếu cần sử dụng thông tin thân chủ cho mục đích nghiên cứu hoặc đào tạo, phải xin phép thân chủ và ẩn danh mọi dữ liệu cá nhân của họ. Nhà tham vấn không được sử dụng câu chuyện của thân chủ để trò chuyện phiếm hoặc chia sẻ tùy tiện ngoài mục đích công việc. Sự liêm chính trong quản lý thông tin sẽ giữ vững niềm tin của thân chủ và bảo đảm tuân thủ đạo đức nghề.
Tuân thủ các tiêu chuẩn và pháp luật hiện hành: Người hành nghề tham vấn cần nắm vững và tuân thủ bộ quy tắc đạo đức nghề nghiệp (chẳng hạn Bộ quy tắc đạo đức của Hội Tâm lý/Tâm thần hoặc các quy định của pháp luật về quyền riêng tư). Những nguyên tắc như tôn trọng quyền con người, công bằng, bình đẳng, bí mật nghề nghiệp phải luôn được đặt lên hàng đầu trong mọi tình huống. Nếu có mâu thuẫn giữa yêu cầu công việc và đạo đức, nhà tham vấn cần ưu tiên đạo đức và tìm giải pháp phù hợp (ví dụ: từ chối yêu cầu tiết lộ thông tin thân chủ từ bên thứ ba nếu không có sự chấp thuận của thân chủ, trừ trường hợp luật pháp bắt buộc).

Tóm lại, các lưu ý đạo đức trên nhằm đảm bảo rằng quá trình khai thác thông tin không xâm hại đến thân chủ mà trái lại, giúp họ cảm thấy an toàn và được tôn trọng tuyệt đối. Khi nhà tham vấn tuân thủ đạo đức, thân chủ sẽ tin tưởng mở lòng chia sẻ thông tin quan trọng, từ đó hiệu quả tham vấn được nâng cao. Đồng thời, việc giữ vững đạo đức nghề nghiệp cũng bảo vệ chính nhà tham vấn khỏi những rủi ro pháp lý và uy tín, giữ cho mối quan hệ tham vấn luôn lành mạnh và chuyên nghiệp.

Nguồn tham khảo: