Chìa Khóa Mở Cánh Cửa Mọi Cuộc Giao Tiếp

Có bao giờ bạn để ý rằng trong một cuộc trò chuyện, dù là kinh doanh, bán hàng hay trong lĩnh vực tâm lý, thì việc lắng nghe luôn là bước đầu tiên và cũng là quan trọng nhất? Thật ra, con người ta luôn có xu hướng muốn nói nhiều hơn, muốn chia sẻ quan điểm, muốn đưa ra lời khuyên… Nhưng nghề “lắng nghe” thì lại đi ngược với bản năng ấy.

Bạn biết không, bản năng của chúng ta rất tự nhiên: khi nghe một câu chuyện, trong đầu liền xuất hiện ý muốn đáp lại, muốn nói tiếp, hoặc thậm chí đưa ra lời khuyên ngay tức thì. Việc “nghe thật sự” – lắng nghe không phản ứng ngay – đó là một thử thách lớn. Nếu thiếu đi kỹ năng này trong mối quan hệ, xung đột và hiểu lầm sẽ dễ dàng nảy sinh.

Ông cha ta vẫn thường nói: “Họa từ miệng mà ra”. Và cũng có câu danh ngôn rất nổi tiếng: “God gives us two ears and one mouth so that we can listen twice as much as we speak” – “Thượng đế ban cho ta hai tai và một miệng để ta có thể nghe gấp đôi lượng nói.” (Epictetus).

Bạn thử nghĩ mà xem, nói là gieo, nghe là gặt… Nếu ta chỉ biết nói mà không biết lắng nghe, liệu có thể gặt hái được gì?

Nội dung

Lắng nghe – Nghề phải học, nghề phải rèn

Trong tham vấn trị liệu, lắng nghe không chỉ là nghe mà còn là một nghệ thuật. Đây không phải là nơi để truyền cảm hứng hay nói hết phần của thân chủ. Trước khi một người có thể nói, họ phải học cách nghe. Đặc biệt với nghề trị liệu, kỹ năng lắng nghe là cốt lõi, là nền tảng.

Như Đalai Lama từng nói:

“When you talk, you are only repeating what you know, but when you listen, you learn something new.”

“Khi bạn nói, bạn chỉ đang lặp lại điều bạn đã biết, nhưng khi bạn nghe, bạn học được điều mới.”

Bạn có bao giờ gặp người nói quá nhiều không? Họ dùng kinh nghiệm riêng để nói chuyện mà rất ít khi lắng nghe. Đó chính là điều cản trở sự kết nối thực sự.

Nguyên tắc “Nghe nhiều hơn nói”

Hiệp hội Lắng nghe Quốc tế định nghĩa lắng nghe là: “Việc tham dự, tiếp nhận, diễn giải và phản hồi thông điệp được trình bày bằng tai.” Đó là một quá trình phức tạp và mang tính chọn lọc, gồm các bước:

Tiếp nhận: Nghe và nhận âm thanh.
Chú ý: Tập trung vào âm thanh đó.
Giải mã: Giải thích và tập trung vào ý nghĩa các từ.
Chấp nhận: Hiểu và giải thích thông điệp như người nói dự định.
Lưu trữ: Ghi nhớ và giữ thông tin trong đầu.

Thường trong giao tiếp hàng ngày, việc nghe là một thử thách lớn. Ví dụ như bố mẹ nói “Con học đi!” nhưng con không nghe vì nó không thấy lời nói đó quan trọng, không chú ý, không lưu trữ.

Bí mật của chữ “Thính” trong tiếng Hán

Chữ “Thính” (nghe) trong tiếng Hán được cấu tạo bởi nhiều yếu tố:

Nhĩ (tai): Đây là phần cơ bản nhất tượng trưng cho bộ phận nghe. Tai là cửa ngõ vật lý để tiếp nhận âm thanh. Nhưng tai chỉ là công cụ nhận tín hiệu âm thanh ban đầu, chưa đủ để hiểu được ý nghĩa sâu xa của lời nói.
Nhãn (mắt): Mắt tượng trưng cho sự quan sát, thấu hiểu. Lắng nghe hiệu quả không chỉ là nghe bằng tai mà còn cần quan sát người nói bằng mắt để nhận biết cảm xúc, nét mặt, cử chỉ. Mắt giúp ta “đọc” được ẩn ý và trạng thái tâm lý của người đối diện.
Vương (vua): Chữ “vương” ở đây biểu thị sự trọng đại, tôn quý. Nó như nhắc nhở rằng khi lắng nghe, ta cần coi trọng, trân trọng người nói và những gì họ truyền tải. Lắng nghe không phải là hành động tầm thường mà là hành động mang tính uy quyền, có giá trị lớn.
Tâm (trái tim): Tâm thể hiện yếu tố tình cảm và sự đồng cảm. Lắng nghe phải đến từ trái tim, tức là không chỉ nghe bằng tai và nhìn bằng mắt mà còn phải thấu cảm, chân thành cảm nhận tâm trạng, cảm xúc người nói. Có tâm mới có thể hiểu được chiều sâu của thông điệp.
Nhất (số một, sự kết hợp): Phần “nhất” thể hiện sự thống nhất, sự hội tụ. Nghĩa là khi lắng nghe, các yếu tố tai, mắt, tâm, sự trân trọng phải kết hợp hòa quyện làm một, tập trung hoàn toàn vào việc tiếp nhận và hiểu đúng thông điệp.

Phải có sự hòa hợp của năm yếu tố này mới tạo thành “thính” nghe thực sự với cả thân, tâm và trí. Chính vì thế, kỹ năng lắng nghe thực sự là một nghệ thuật, cần sự kết hợp giữa giác quan và cảm xúc, chứ không phải chỉ là hành động thụ động nghe âm thanh.

Các cấp độ lắng nghe

Kỹ năng lắng nghe không phải chỉ là nghe “bề mặt”. Nó có các cấp độ khác nhau:

Lắng nghe bề mặt (Marginal Listening): Nghe một cách hời hợt, không tập trung, chỉ nghe cho có mà không ghi nhớ hoặc hiểu sâu sắc. Ví dụ: Trong cuộc họp, bạn chỉ nghe qua loa cho xong phần trình bày, không chú ý đến nội dung chính.
Lắng nghe đánh giá: Nghe để phán xét, so sánh, hoặc chuẩn bị phản bác lại. Thường tập trung vào việc tìm sai sót hoặc đồng ý hay không đồng ý. Ví dụ: Khi nghe bạn kể chuyện, bạn chỉ chú ý những điểm không hợp lý để phản biện hoặc tranh luận.
Lắng nghe tích cực: Nghe tập trung, cố gắng hiểu ý và cảm xúc của người nói, thường dùng các cử chỉ, câu hỏi để xác nhận và thể hiện sự quan tâm. Ví dụ: Khi bạn bè tâm sự, bạn gật đầu, hỏi lại để chắc chắn mình hiểu đúng ý họ, và thể hiện sự đồng cảm.
Lắng nghe thấu cảm: Nghe với lòng đồng cảm sâu sắc, không chỉ hiểu lời nói mà còn cảm nhận được cảm xúc, nhu cầu bên trong của người nói. Ví dụ: Người thân kể về chuyện buồn, bạn không chỉ lắng nghe lời mà còn cảm nhận được nỗi đau và thể hiện sự sẻ chia bằng cách an ủi hoặc ở bên cạnh họ.

Quá trình tiến trình của lắng nghe

Lắng nghe gồm ba giai đoạn chính:

Tiếp nhận âm thanh

Đây là bước đầu tiên: tai bạn nhận âm thanh từ môi trường xung quanh. Giống như khi bạn bước vào một căn phòng, cửa được mở ra để đón khách. Tai “nhặt” từng âm thanh, từng từ ngữ mà người nói phát ra. Nhưng lúc này bạn chỉ mới đang “thu thập” dữ liệu thôi, chưa chắc đã hiểu.

Xử lý thông tin (từ dưới lên, từ trên xuống)

Âm thanh được gửi vào não, và ở đây, bộ não bạn trở thành một “người phiên dịch” tài ba. Bạn phải phân tích từng từ, chọn lọc thông tin quan trọng, gắn kết ý nghĩa và đồng thời… lọc bớt những chi tiết không cần thiết hoặc gây nhiễu. Đây là bước rất quan trọng vì nếu bạn xử lý tốt, bạn sẽ hiểu đúng ý người nói.

Có hai kiểu xử lý chính:
- Từ dưới lên: Dựa vào âm thanh và từ ngữ cụ thể.
- Từ trên xuống: Dựa vào kiến thức, kinh nghiệm và kỳ vọng của bạn để hiểu ý nghĩa.

Nói nôm na, đây là lúc bạn “đọc” ý nghĩa ẩn trong từng câu chữ, đồng thời lắng nghe cả cảm xúc được truyền tải.

Phản hồi lại người nói.

Sau khi hiểu thông điệp, bạn không chỉ im lặng mà còn thể hiện bằng hành động hoặc lời nói rằng bạn đã nghe và hiểu. Có thể là một cái gật đầu, một ánh mắt chân thành, hoặc một câu hỏi mở để người nói biết bạn đang đồng hành cùng họ.

Phản hồi đúng cách giống như việc bạn gửi lại một bức thư trả lời chân thành sau khi đọc một lá thư quan trọng. Nó tạo nên sự kết nối, củng cố mối quan hệ và khích lệ người nói tiếp tục chia sẻ.

Khi “tai nghe” nhưng tâm không chịu – Những kẻ thù vô hình của kỹ năng lắng nghe

Bạn có biết, đôi khi ta tưởng mình đang “nghe” nhưng thật ra… chỉ đang “nghe giả vờ” thôi? Dưới đây là những “kẻ phá hoại” thầm lặng khiến việc lắng nghe của bạn thất bại thảm hại:

Nhiều thói quen xấu làm ta khó lắng nghe:

Thiếu kiên nhẫn – “Tôi nghe cho xong!”

Bạn ngồi đó, mắt nhìn đồng hồ, tim đập nhanh muốn “cắt ngang” để nói ngay phần của mình. Thế là bạn “nghe một nửa”, bỏ lửng câu chuyện như thể đang nghe radio mà bấm nút tắt. Kết quả? Bạn mất hết ý chính, hiểu sai và gây ra… drama không đáng có.

Không bận tâm – “Tôi thà xem mạng xã hội còn hơn nghe cậu!”

Dù người ta nói chuyện, bạn chỉ chăm chăm nhìn điện thoại, hoặc nghĩ về bữa tối hôm nay. Tai bạn vẫn “bật”, nhưng não bạn đang đi du lịch đâu đó xa xăm. Lắng nghe kiểu này gọi là “tai điếc tạm thời”, còn gọi là “nghe cho có lệ”.

Cho rằng không quan trọng – “Chuyện này tôi biết rồi, không cần nghe nữa!”

Bạn tự tin mình biết hết rồi nên chẳng buồn để ý. Thế là bỏ qua những điểm mới, những cảm xúc ẩn sâu trong câu chuyện. Điều này không khác gì đọc sách mà chỉ xem ảnh bìa.

Vội vàng kết luận – “Chuyện này chắc là thế này thế kia!”

Bạn chưa nghe xong, đã “nhảy cóc” suy đoán và chuẩn bị phát biểu quan điểm. Cách nghe này giống như đọc nửa trang sách rồi phán nó là tiểu thuyết kinh điển – không chỉ sai mà còn… tai hại.

Thành kiến từ trước – “Thế này là đúng rồi, ai nói gì tôi cũng không thay đổi!

Bạn đóng cửa tâm trí, “đặt sẵn” bản án trong đầu, và chỉ chờ người nói phạm luật để phản bác. Lắng nghe với thái độ này chẳng khác nào đem cái tai ra… trang trí cho có.

Thái độ tiêu cực – “Chuyện này phiền phức, tôi không muốn nghe!”

Bạn đến cuộc trò chuyện với tâm trạng uể oải, bực bội, không mở lòng. Khi ấy, mọi lời nói đều trở thành tiếng ồn vô nghĩa, và bạn chính là người “khóa tai” đầu tiên.

Thông tin quá nhiều – “Ôi thôi, tôi bị ngập rồi!”

Bạn như “bơi trong biển thông tin”, không biết phải nhặt lấy gì, bỏ gì. Tai bạn trở thành cái giỏ thủng, nhận cả đống mà chẳng giữ được gì. Kết quả? Não bạn đành… tự động “shutdown”.

Nếu bạn nhận thấy mình từng “nghe” kiểu này, đừng lo, bạn không cô đơn! Nhưng hãy nhớ: nghe không khó, khó là không chịu nghe đúng cách. Muốn trò chuyện hiệu quả, trước hết đừng biến tai thành “tai điếc chuyên nghiệp” nhé!

Cách thể hiện lắng nghe bằng ngôn ngữ cơ thể

Lắng nghe không chỉ bằng tai mà còn bằng mắt, bằng cử chỉ:

Giao tiếp bằng mắt: Nhìn vào mắt người nói, vì “con mắt là cửa sổ tâm hồn”. Ánh mắt thể hiện sự chú ý và cảm xúc, là hành vi không lời then chốt trong giao tiếp. Nhưng nhiều khi, “cửa sổ” của ta lại bị bám đầy bụi, hoặc còn tệ hơn, mắt nhìn nhưng tâm thì bay tận hành tinh khác!

Lan đang kể một câu chuyện đầy cảm xúc. Minh chăm chú nhìn vào màn hình điện thoại, mắt lướt Facebook lia lịa, thỉnh thoảng quay sang “liếc” Lan một cái kiểu: “Ừ, ừ, nghe rồi nhé!” Kết quả, Lan cảm giác như đang nói chuyện với cái máy bán vé tàu tự động hơn là với Minh. Cả hai cùng im lặng, Lan thất vọng, Minh thì chẳng hiểu tại sao bạn mình buồn.

Nhìn vào mắt người nói nhưng đừng nhìn kiểu “cưỡi ngựa xem hoa”. Hãy để ánh mắt thể hiện sự quan tâm chân thành, đừng để người ta phải hỏi: “Ủa, anh/em đang nghe hay đang tìm bức ảnh meme vui?”

Cử chỉ, gật đầu, tiếng ừm, hmmm: Gật đầu là một công cụ nhỏ nhưng quyền lực. Tuy nhiên, gật đầu quá nhiều, gật không đúng chỗ, hoặc gật như cái máy sẽ khiến người ta bối rối. Cho nên sử dụng hợp lý để người nói biết bạn đang chú ý.

Trong cuộc họp nhóm, anh Tuấn gật đầu lia lịa mỗi câu nói, kể cả lúc sếp đang nói về khoản chi phí tăng cao và lúc đồng nghiệp chia sẻ chuyện con ốm. Đến cuối buổi, mọi người hỏi: “Anh Tuấn, anh thực sự nghe được gì không?” Anh cười hề hề: “Gật đầu là phép lịch sự mà, đâu phải lúc nào cũng nghe!”

Gật đầu đúng lúc, đủ ý thôi, đừng biến mình thành “robot gật đầu”. Nếu không, bạn sẽ mất giá trị “thính giả” chân thành và có thể khiến người nói hoang mang.

Tránh các hành vi xao nhãng: Bạn biết không, những cử chỉ tay chân loạn xạ có thể tiết lộ tâm trạng thật của bạn nhiều hơn lời nói. Tay chân xoắn vào nhau thể hiện sự lo lắng hoặc căng thẳng; di chuyển quá nhiều làm mất tập trung.

Chị Hạnh đang kể về một dự án mới đầy khó khăn. Anh Nam ngồi đối diện, tay liên tục quấn vào nhau như dây thừng, chân đạp nhè nhẹ xuống đất, mắt đảo liên tục. Mọi người đoán anh đang rất… căng thẳng, hoặc đang muốn bỏ trốn khỏi cuộc trò chuyện. Chị Hạnh thấy thế cũng mất hứng, nói chẳng còn “đường” nữa.

Nếu bạn lo lắng hoặc không thoải mái, hãy cố gắng giữ tay chân nhẹ nhàng, đừng để “đồng phục” cơ thể làm hỏng thông điệp bạn muốn truyền tải.

Ghi chép từ khóa hoặc sơ đồ tư duy: Giúp lưu giữ thông tin mà không làm mất sự kết nối với người nói.

Anh Quang vừa ghi chép trên sổ tay vừa chăm chú nghe đồng nghiệp trình bày. Nhưng rồi “tay trái” cứ lướt điện thoại “lén lút”. Đến khi được hỏi ý kiến, anh Quang “bối rối như mèo đứng trước gương”, chẳng nhớ nổi đã nghe gì.

Nếu ghi chép, hãy tập trung ghi những ý chính, đừng để “tay trái” làm chuyện riêng, khiến bạn “điếc đặc” với người nói.

Cẩn trọng với cử chỉ đụng chạm: Vì có thể bị hiểu nhầm, nhất là trong các nền văn hóa khác nhau. Đụng chạm trong giao tiếp không phải lúc nào cũng là dấu hiệu của thân mật hay quan tâm. Đôi khi, “cái chạm” lại biến thành… “cái chạm chết người” trong mắt người khác!

Hằng là cô gái rất nhiệt tình, lúc nào cũng muốn “an ủi” bạn bè bằng một cái ôm thật chặt hoặc nắm tay thật dài. Nhưng có lần, khi cô ấy vội vàng nắm tay anh bạn mới quen để thể hiện sự quan tâm, thì anh bạn… co rúm lại như bị… điện giật, mắt trợn tròn đầy sợ hãi.

Anh ta nghĩ: “Ủa, hai đứa mới quen mà sao cô này như muốn… quật mình thế? Hay cô ấy là siêu nhân?”
Vậy là thay vì cảm thấy ấm áp, anh ta chỉ muốn nhanh chóng… thoát thân.

Ở phương Tây, cái bắt tay nhẹ nhàng, cái chạm vai tinh tế được coi là lịch sự. Nhưng ở một số nền văn hóa khác, dù một cái vỗ nhẹ cũng có thể khiến người ta đỏ mặt hoặc khó chịu.

Có người nghĩ đứng sát người nói mới thể hiện sự quan tâm, nhưng thực tế, việc “nhảy bổ” vào không gian cá nhân của người khác dễ khiến họ có cảm giác… bị xâm phạm, ngột ngạt và khó chịu.

Học cách giữ khoảng cách phù hợp không chỉ giúp cuộc trò chuyện thoải mái mà còn tôn trọng không gian riêng tư của nhau, khoảng cách tùy theo mức độ quan tâm trong mối quan hệ. Không phải người yêu đừng “dính như keo”, nếu bạn là mối quan hệ thân mật thì đựng xa như tránh tà.

Hãy nhớ:

Chạm đúng lúc, đúng cách, đúng chỗ.
Giữ khoảng cách vừa phải, để người kia cảm thấy thoải mái, không bị… “đánh úp”.

Chú ý khoảng cách giao tiếp: Giữ khoảng cách phù hợp để không làm người nói cảm thấy bị xâm phạm không gian riêng tư.

Anh Long đứng sát gần đến mức khi chị Mai nói, anh nghe mà cứ như bị “tra tấn” bởi mùi nước hoa. Chị Mai cười gượng gạo, thấy không thoải mái mà không dám nói. Cuộc nói chuyện trở nên ngột ngạt và nhanh chóng kết thúc.

Giữ khoảng cách phù hợp để tôn trọng không gian riêng tư, khiến người nói cảm thấy dễ chịu và thoải mái chia sẻ.

Kết

Lắng nghe là một kỹ năng cần rèn luyện và trân trọng, vì nó mở ra cơ hội để hiểu nhau, kết nối sâu sắc hơn và giảm thiểu xung đột trong mọi mối quan hệ. Hãy nhớ rằng, chỉ khi biết lắng nghe, ta mới thực sự học được điều mới và có thể gieo trồng những giá trị bền vững qua từng cuộc trò chuyện.

Bạn đã sẵn sàng lắng nghe nhiều hơn nói chưa?