Liệu pháp trị liệu Adlerian (Adlerian Therapy)

197

Liệu pháp Adlerian thuộc trường phái Tâm lý học Cá nhân (Individual Psychology) do Alfred Adler sáng lập nhấn mạnh tầm quan trọng của cảm giác tự ti và mặc cảm tự ti (Inferiority complex), phong cách sống cá nhân (Life Style: lối sống) và quan tâm xã hội (Social Interest) .

Khác với phân tâm học của Freud, Adler tập trung vào mục đích hướng thượng của con người và tính duy nhất của mỗi cá nhân trong bối cảnh xã hội. Người mang mặc cảm tự ti thường cảm thấy mình “thấp kém” và có xu hướng hành động nhằm che giấu sự tự ti đó .

Adler cho rằng mọi hành vi đều có mục đích: cá nhân luôn nỗ lực vươn từ vị trí “kém hơn” đến “hơn hẳn” tức từ cảm giác tự ti đến cảm giác thành công hoặc ưu việt, nhưng mục tiêu này phải gắn liền với quan tâm xã hội thì mới đem lại sức khỏe tinh thần .

Quan tâm xã hội là sự cảm thông, ý thức cộng đồng và mong muốn đóng góp cho xã hội; đây được xem là thước đo “bình thường” trong lý thuyết của Adler, một người có sức khỏe tâm lý sẽ biết quan tâm đến lợi ích chung. Ngược lại, thiếu quan tâm xã hội và bị nhụt chí (discouragement) sẽ dẫn đến các vấn đề tâm lý .

Liệu pháp trị liệu Adlerian là quá trình trị liệu dựa trên mối quan hệ hợp tác, bình đẳng giữa nhà trị liệu và thân chủ, nhằm khám phá lối sống và niềm tin cốt lõi của thân chủ, từ đó giúp họ điều chỉnh quan điểm sống, vượt qua mặc cảm tự ti và đóng góp tích cực cho xã hội.

Các kỹ thuật đặc trưng, tiến trình trị liệu qua bốn giai đoạn, và những trường hợp rối loạn tâm lý phù hợp nhất với liệu pháp này.

Nội dung

Kỹ thuật trị liệu Adlerian đặc trưng

Liệu pháp Adlerian sử dụng nhiều kỹ thuật can thiệp linh hoạt, tập trung vào việc khuyến khích thân chủ thay đổi nhận thức và hành vi không phù hợp. Một số kỹ thuật nổi bật gồm:

Đặt câu hỏi kiểu Socrates (Socratic questioning)

Nhà trị liệu đặt những câu hỏi gợi mở nhằm giúp thân chủ tự khám phá động cơ và mục đích hành vi của mình. Ví dụ, “Nếu không còn triệu chứng này, cuộc sống anh/chị sẽ khác thế nào?” đây được gọi là “Câu hỏi Thần diệu” (The Question), giúp phân biệt nguyên nhân vấn đề là thể chất hay tâm lý.

Cách hỏi Socrates khuyến khích thân chủ suy nghĩ sâu, tự rút ra câu trả lời, tăng tính tự nhận thức và trách nhiệm.

Khích lệ (Encouragement)

Adler nhận định “vấn đề cốt lõi của mọi trường hợp trị liệu là sự nhụt chí” . Do đó, nhà trị liệu luôn tìm cách khôi phục lòng can đảm cho thân chủ bằng cách nhấn mạnh điểm mạnh, thành công dù nhỏ, và bày tỏ niềm tin rằng họ có khả năng tiến bộ .

Khích lệ không chỉ là kỹ thuật mà là thái độ trị liệu: một mối quan hệ tôn trọng, lạc quan, tập trung vào tài nguyên tích cực của thân chủ. Adler viết: “Trong mọi bước điều trị, chúng ta không được rời xa con đường khích lệ” .

Đối chất (Confrontation):

Khi có sự tin cậy, nhà trị liệu có thể đối diện thẳng thắn với thân chủ về những mâu thuẫn trong lời nói hoặc hành vi của họ. Mục tiêu của đối chất là tạo phản ứng tức thì, khác với diễn giải chỉ cung cấp thông tin, đối chất yêu cầu thân chủ phải đáp lại và suy nghĩ ngay về vấn đề.

Ví dụ, nếu thân chủ luôn nói “Tôi biết mình nên thay đổi” thì nhà trị liệu có thể hỏi ngắn gọn: “Khi nào?”, buộc thân chủ xác định thời điểm hành động. Đối chất được thực hiện một cách tôn trọng (“dùng lông vũ thay vì cái búa”), nhằm giúp thân chủ nhận ra tác động xã hội của niềm tin sai lầm của họ .

Hồi ức sớm (Early recollections)

Adlerian thường yêu cầu thân chủ kể về những kỷ niệm thời thơ ấu (trước 8-10 tuổi). Những hồi ức sớm này được xem là “câu chuyện tự chọn” mà mỗi người vô thức lưu giữ để củng cố quan điểm sống của mình.

Nhà trị liệu Adlerian phân tích nội dung và cảm xúc trong ký ức để hiểu niềm tin chủ đạo của thân chủ về bản thân và cuộc đời (ví dụ: cảm giác “mình yếu đuối” hay “mình phải làm mọi người hài lòng”). Kỹ thuật này giúp xác định “đề tài cuộc đời” và những ý niệm sai lầm đang ảnh hưởng đến hiện tại của thân chủ.

Thứ tự sinh và cấu trúc gia đình

Adler đặc biệt quan tâm đến thứ tự sinh (birth order) trong gia đình: con cả, con thứ, con út, con một và cách mỗi người diễn giải vị trí của mình trong cấu trúc gia đình (family constellation). Adler nhận thấy anh chị em, khoảng cách tuổi, giới tính… tạo nên “vai trò tâm lý” khác nhau (ví dụ: con cả thường có xu hướng lãnh đạo, con út hay tìm cách gây chú ý).

Trong trị liệu, thông tin về gia đình và thứ tự sinh giúp nhà trị liệu hiểu phong cách sống của thân chủ hình thành ra sao.

Ví dụ, một thân chủ là con giữa có thể phát triển chiến lược sống thiên về hợp tác hoặc cạnh tranh tùy vào cách họ tìm chỗ đứng giữa anh chị em. Nhà trị liệu sẽ sử dụng hiểu biết này để điều chỉnh cách tiếp cận, đồng thời giúp thân chủ ý thức rằng cách họ nhìn nhận bản thân và người khác chịu ảnh hưởng từ môi trường gia đình đầu đời.

Các kỹ thuật trên không tách rời nhau mà được lồng ghép linh hoạt trong quá trình trị liệu, tùy thuộc vào giai đoạn trị liệu và phản ứng của thân chủ. Tiến trình trị liệu Adlerian nhìn chung chia thành bốn giai đoạn tuần tự, nhưng mang tính linh hoạt, được mô tả dưới đây.

Xem thêm: Liệu Pháp Nhận Thức Hành Vi (CBT).

Tiến trình trị liệu Adlerian qua bốn giai đoạn chính

Giai đoạn 1: Thiết lập quan hệ (Establishing the relationship)

Ở giai đoạn đầu, nhà trị liệu tập trung xây dựng mối quan hệ trị liệu vững chắc, thân thiện và bình đẳng với thân chủ. Đây là nền tảng quan trọng để các giai đoạn sau thành công . Nhà trị liệu Adlerian thể hiện sự ấm áp, thấu cảm và tôn trọng, coi thân chủ là “đối tác bình đẳng” chứ không phải người bị “bệnh”.

Hai bên cùng hợp tác xác định mục tiêu trị liệu: thân chủ muốn thay đổi điều gì, và cách thức hợp tác ra sao. Bầu không khí trị liệu được duy trì lạc quan và khích lệ, sao cho thân chủ cảm thấy an toàn chia sẻ câu chuyện của mình. Dreikurs (một học trò của Adler) cho rằng mối quan hệ trị liệu có qua có lại này có thể là “mẫu hình cho những mối quan hệ tốt đẹp hơn trong tương lai” của thân chủ.

Nhà trị liệu Adlerian xây dựng quan hệ hợp tác, tin cậy với thân chủ ngay từ đầu liệu trình.

Giai đoạn 2: Khám phá & Đánh giá (Assessment)

Khi niềm tin đã được thiết lập, nhà trị liệu bắt đầu thu thập thông tin sâu về thân chủ để đánh giá phong cách sống và các niềm tin cốt lõi. Quá trình này diễn ra thông qua phỏng vấn chủ quan và khách quan. Ở phỏng vấn chủ quan, thân chủ được khuyến khích kể câu chuyện cuộc đời theo cách riêng “Điều gì đưa anh/chị đến đây?”.

Sau đó, nhà trị liệu tiến hành phỏng vấn khách quan, có cấu trúc hơn, bao gồm: phân tích cấu trúc gia đình và thứ tự sinh, đánh giá mức độ hoàn thành các nhiệm vụ cuộc sống (công việc, quan hệ bạn bè, tình yêu) và thu thập hồi ức sớm.

Mục tiêu là xác định các mô thức lặp lại trong cách suy nghĩ, cảm xúc, hành vi của thân chủ, cái mà Adler gọi là “đường lối cuộc đời” hình thành từ nhỏ.

Nhà trị liệu chú ý những mâu thuẫn bề mặt trong lời kể (như thân chủ nói vừa muốn làm vui lòng cha mẹ, vừa hay nổi loạn) và sẽ đặt câu hỏi giúp thân chủ nối kết những điểm mâu thuẫn đó.

Kết quả của giai đoạn đánh giá là một giả thuyết về lối sống của thân chủ hiểu được họ đang theo đuổi mục tiêu nào (có ý thức hoặc vô thức) và những niềm tin riêng (private logic) nào đang dẫn dắt hành vi của họ. Nhà trị liệu và thân chủ cùng khám phá “mật mã cuộc đời” của thân chủ những niềm tin và mục tiêu ẩn sau hành vi

Giai đoạn 3: Giúp thân chủ đạt Insight (Insight)

Ở giai đoạn này, nhà trị liệu Adlerian bắt đầu chia sẻ những hiểu biết (insights) thu được từ giai đoạn đánh giá với thân chủ, giúp họ nhìn rõ các khuôn mẫu trong suy nghĩ và hành vi của mình.

Quá trình diễn giải mang tính hợp tác: thay vì áp đặt “phân tích” từ trên xuống, nhà trị liệu gợi ý nhận định và mời thân chủ cùng suy ngẫm: “Tôi để ý anh luôn tìm cách hoàn hảo nhất trong mọi việc có lẽ từ nhỏ anh cảm thấy chỉ khi hoàn hảo mới được yêu thương?”.

Những diễn giải được đưa ra nhẹ nhàng như “giả thuyết” để thân chủ tự kiểm nghiệm xem có đúng với họ không. Khi thân chủ bắt đầu nhận ra động cơ vô thức và ý nghĩa thực sự của hành vi (ví dụ: hiểu rằng cơn lo âu khi giao tiếp thực ra là cách để tránh nguy cơ bị chê cười, bắt nguồn từ ký ức bị trêu chọc thời nhỏ), họ sẽ có “aha!” một khoảnh khắc giác ngộ.

Adler cho rằng sự tự hiểu này sẽ giải phóng năng lượng để thay đổi. Trong giai đoạn giác ngộ, nhà trị liệu vẫn luôn duy trì bầu không khí khích lệ, tránh làm thân chủ xấu hổ hoặc phòng thủ.

Việc đối chất có thể diễn ra ở đây nhằm thử thách niềm tin sai lầm: ví dụ, yêu cầu thân chủ xét xem điều gì sẽ xảy ra nếu mọi người đều giữ niềm tin mà thân chủ đang giữ (như niềm tin “mình phải vượt trội mọi người”) điều này đặt logic cá nhân vào bối cảnh xã hội rộng hơn để thân chủ thấy hệ quả phi thực tế của nó.

Nhờ đó, thân chủ dần thay đổi quan điểm cốt lõi: từ “Tôi kém cỏi” thành “Tôi có thể không hoàn hảo nhưng tôi có giá trị”, từ “Mọi người là đối thủ” thành “Mình là một phần của cộng đồng”.

Thân chủ có những khoảnh khắc “sáng tỏ” hiểu được động cơ và niềm tin ẩn sau vấn đề của mình, tạo tiền đề cho thay đổi tích cực

Giai đoạn 4: Tái định hướng và hành động (Reorientation)

Đây là giai đoạn “thử nghiệm” những chọn lựa mới trong suy nghĩ và hành vi. Sau khi đã hiểu mình hơn và nhận ra những mục tiêu hoặc niềm tin thiếu hữu ích, thân chủ được khuyến khích mạnh dạn thử thay đổi. Nhà trị liệu cùng thân chủ đề ra các bước cụ thể để thực hiện sự thay đổi đó trong đời sống hàng ngày.

Chẳng hạn, một thân chủ luôn né tránh giao tiếp (do sợ bị đánh giá) sẽ được giao nhiệm vụ nhỏ như chủ động bắt chuyện với đồng nghiệp mới mỗi tuần một lần.

Nguyên tắc “hành động từng bước” được áp dụng, kết hợp với việc nhà trị liệu luôn theo sát, động viên thân chủ kiên trì. Nếu thân chủ chùn bước hoặc có dấu hiệu “thụt lùi”, nhà trị liệu sẽ khích lệ và cùng phân tích trở ngại, coi đó là một phần tự nhiên của quá trình học tập.

Giai đoạn tái định hướng cũng bao gồm việc củng cố bất kỳ thay đổi tích cực nào mà thân chủ đạt được, cho dù rất nhỏ: mỗi tiến bộ đều được thừa nhận để thân chủ xây dựng lòng tin vào bản thân. Adler rất coi trọng việc biến insight thành hành động thực tế: ông gọi đây là quá trình “tái giáo dục”, trong đó thân chủ dần dần hình thành thói quen mới có ích cho bản thân và cộng đồng (ví dụ: chuyển từ thói quen chỉ trích người khác sang thói quen hợp tác).

Giai đoạn này hoàn tất khi thân chủ cảm thấy họ đã “tự đứng vững” mặc dù cuộc sống luôn có thử thách, họ đã có dũng khí và kỹ năng cần thiết để tiếp tục phát triển sau trị liệu.

Thân chủ bước vào giai đoạn tái định hướng, áp dụng cách suy nghĩ và hành động mới, hướng đến cuộc sống tích cực và có ý nghĩa hơn .

Trong suốt bốn giai đoạn trên, mối quan hệ trị liệu luôn được duy trì như “sợi chỉ đỏ” gắn kết quá trình. Nhà trị liệu Adlerian linh hoạt qua lại giữa các kỹ thuật khích lệ, đối chất, gợi hỏi… sao cho phù hợp với tiến độ của thân chủ. Tiến trình này mang tính giáo dục và phát triển hơn là “điều trị bệnh lý”, phù hợp với nhiều đối tượng thân chủ và vấn đề tâm lý khác nhau.

Xem thêm: Tổng quan về liệu pháp adlerian

Ứng dụng và hiệu quả trong một số rối loạn tâm lý

Liệu pháp Adlerian được áp dụng rộng rãi trong tham vấn cá nhân, tham vấn nhóm, gia đình và đặc biệt hữu ích với một số rối loạn sau:

Rối loạn lo âu (Anxiety Disorders)

Theo cách hiểu của Adler, lo âu thường xuất hiện khi cá nhân cảm thấy bị thử thách vượt quá khả năng một “cú sốc” mà lối sống hiện tại không đủ thích nghi.

Ví dụ, một phụ nữ trung niên trải qua ly hôn và tai nạn (như trường hợp bà Cahill, 40 tuổi bị lo âu toàn thể) có thể phát sinh triệu chứng lo âu như một cách “neo giữ” sự giúp đỡ từ người thân. Nhà trị liệu Adlerian sẽ giúp thân chủ này nhận ra ý nghĩa ẩn sau lo âu của mình.

Chẳng hạn, “chị đang sợ phải tự lập ‘đứng trên đôi chân của mình’ sau ly hôn” . Qua khích lệ và tái định hướng, thân chủ dần học kỹ năng tự tin, giành lại cảm giác làm chủ cuộc sống thay vì để lo âu chi phối. Nghiên cứu cũng cho thấy cách tiếp cận Adlerian hiệu quả trong can thiệp lo âu, vì nó tập trung vào xây dựng lòng dũng cảm và mạng lưới hỗ trợ xã hội cho thân chủ.

Vấn đề hành vi ở trẻ em (Conduct Problems)

Liệu pháp Adlerian đặt nền tảng cho nhiều chương trình hướng dẫn phụ huynh và tham vấn học đường. Adler cho rằng trẻ hành vi gây rối thường vì cảm giác bị bỏ rơi hoặc thiếu chỗ đứng trong gia đình/trường học, nên chúng tìm cách thể hiện quyền lực để bù đắp.

Thông qua trị liệu nhóm hoặc chơi trị liệu (play therapy), nhà trị liệu giúp trẻ kết nối nhu cầu thuộc về với hành vi: “Con bắt nạt các bạn có phải để cảm thấy mình mạnh mẽ và được chú ý không?”. Từ đó, trẻ được hướng dẫn cách tích cực hơn để đạt được cảm giác quan trọng, ví dụ: lãnh đạo nhóm bạn trong trò chơi thể thao thay vì gây gổ.

Đối với cha mẹ, phương pháp huấn luyện theo kiểu dân chủ (democratic parenting) dựa trên nguyên tắc Adlerian được áp dụng: cha mẹ học cách khích lệ thay vì trừng phạt, thiết lập quy tắc và hậu quả một cách nhất quán nhưng tôn trọng, nhờ đó giảm các xung đột quyền lực với trẻ.

Nhiều nghiên cứu (Bratton & Ray, 2000) đã cho thấy trị liệu Adlerian cho trẻ em nhất là dưới hình thức chơi trị liệu Adlerian giúp cải thiện rõ rệt các hành vi chống đối, tăng hợp tác và lòng tự trọng ở trẻ.

Trầm cảm (Depression)

Adler xem trầm cảm là hệ quả cực độ của tình trạng mất hết lòng can đảm sống. Người trầm cảm thường chìm đắm trong cảm giác bất lực và vô giá trị, tức là mức mặc cảm tự ti rất cao cộng với thiếu quan tâm xã hội (thu mình, mất kết nối với người khác).

Liệu pháp Adlerian với tinh thần “luôn khích lệ trong mọi bước” đặc biệt phù hợp để nâng đỡ những người trầm cảm. Nhà trị liệu tìm cách thắp lại tia hy vọng nơi thân chủ, chẳng hạn cùng họ đặt những mục tiêu nhỏ hàng ngày và khen ngợi khi họ hoàn thành.

Dần dần, thân chủ xây dựng lại “cảm giác có ích” qua việc tham gia các hoạt động xã hội (dù rất nhỏ như chăm sóc cây, nuôi thú cưng hoặc tham gia nhóm hỗ trợ).

Quá trình trị liệu tập trung thay đổi nhận thức phi lý (“Tôi vô dụng” được điều chỉnh thành “Ai cũng có điểm mạnh; tôi có ích theo cách của tôi”), song song với thay đổi hành vi, giúp thân chủ tái lập quan hệ xã hội tích cực. Như Adler nói:

“Nhiệm vụ của trị liệu là cho thân chủ thấy mọi thứ có thể khác đi” tức là tương lai luôn có hy vọng nếu ta thay đổi góc nhìn.

Kết

Cuối cùng, liệu pháp Adlerian không nhằm “chữa bệnh” theo nghĩa y học, mà giáo dục và định hướng để mỗi người tự phát huy tiềm năng của mình trong cuộc sống. Cách tiếp cận toàn diện, nhấn mạnh ý nghĩa cuộc sống và cộng đồng này khiến liệu pháp Adlerian trở thành một nền tảng của nhiều liệu pháp sau này (như liệu pháp nhận thức, liệu pháp hệ thống gia đình…).

Với ngôn ngữ dễ hiểu, giàu tính nhân văn và tầm nhìn lạc quan, liệu pháp Adlerian tiếp tục là một phương pháp trị liệu hiệu quả cho những ai đang tìm kiếm sự cân bằng tâm lý và mục đích sống tích cực.

Tài liệu tham khảo

Carlson, J. & Englar-Carlson, M. (2006). Adlerian Therapy: Theory and Practice, in Theory and Practice of Counseling and Psychotherapy (9th ed., G. Corey).

Sonstegard, M. et al. (2004). Adlerian Group Counseling and Therapy, The Journal of Individual Psychology, 60(1).

Adler, A. (1927). Understanding Human Nature. (Bản dịch tiếng Anh).

Adler, A. & Brett, C. (1997). Understanding Life. Oxford: Oneworld Publications.