Rối loạn trầm cảm

Khái niệm/ Định nghĩa rối loạn trầm cảm

Rối loạn trầm cảm chủ yếu (MDD) là một rối loạn tâm thần phổ biến và nghiêm trọng, đặc trưng bởi khí sắc trầm buồn kéo dài và mất hứng thú hoặc khoái cảm trong các hoạt động thường ngày (Bains & Abdijadid, 2023; Chand & Arif, 2023). Đây là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây gánh nặng bệnh tật trên toàn cầu – năm 2008 MDD được Tổ chức Y tế Thế giới xếp hạng thứ ba và dự báo sẽ đứng đầu vào năm 2030. Tỷ lệ hiện mắc trầm cảm (12 tháng) ước tính khoảng 7% dân số, với phụ nữ bị ảnh hưởng nhiều hơn nam giới (cao gấp ~1,5–3 lần) và nhóm tuổi trẻ trưởng thành có nguy cơ cao hơn nhóm lớn tuổi (Chand & Arif, 2023). Số ca trầm cảm trên thế giới đã tăng 59% từ năm 1990 (khoảng 173 triệu) đến năm 2019 (gần 275 triệu)f, cho thấy gánh nặng ngày càng lớn đối với y tế và xã hội.

Về phân loại, MDD thuộc nhóm các rối loạn trầm cảm theo Cẩm nang Chẩn đoán và Thống kê các Rối loạn Tâm thần, phiên bản 5 (DSM-5). Tiêu chuẩn chẩn đoán DSM-5 yêu cầu bệnh nhân có ít nhất 5 trong số các triệu chứng chủ yếu (xem Phần 2) hiện diện phần lớn thời gian trong ngày, gần như mỗi ngày, kéo dài liên tục tối thiểu 2 tuần.

Một trong năm triệu chứng đó bắt buộc phải là khí sắc trầm (buồn bã, chán nản) hoặc mất hứng thú, và các triệu chứng phải gây suy giảm đáng kể chức năng xã hội hoặc nghề nghiệp. Ngoài ra, cần loại trừ tiền sử hưng cảm hoặc hưng cảm nhẹ trước khi kết luận chẩn đoán MDD. MDD thường khởi phát ở tuổi trưởng thành trẻ, nhưng cũng có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi; lưu ý ở trẻ em và thanh thiếu niên, tâm trạng trầm cảm có thể biểu hiện chủ yếu bằng sự cáu kỉnh (Bains & Abdijadid, 2023).

Đặc điểm/ Biểu hiện

Để chẩn đoán trầm cảm ở trẻ em theo DSM-5, cần có ít nhất 5 trong 9 triệu chứng sau, tồn tại liên tục trong 2 tuần, trong đó phải có ít nhất 1 trong 2 triệu chứng sau:

• Khí sắc trầm: Cảm giác buồn bã, chán nản, trống rỗng hoặc vô vọng hầu như cả ngày.
• Mất hứng thú (anhedonia): Giảm hẳn hoặc mất quan tâm, hứng thú đối với những hoạt động từng yêu thích.

Các triệu chứng khác (cần có ít nhất 3 trong số các triệu chứng còn lại):

Những triệu chứng trên phải kéo dài liên tục ít nhất hai tuần và gây ra sự suy giảm đáng kể trong sinh hoạt, công việc hoặc các mối quan hệ thường ngày thì mới phù hợp với chẩn đoán MDD (Laurent, Bellamy, Hristova, & Houston, 2025). 

Nguyên nhân

Sinh bệnh học của MDD mang tính chất đa yếu tố, bao gồm sự tương tác phức tạp giữa yếu tố sinh học, di truyền và môi trường – tâm lý xã hội. Về mặt sinh học, giả thuyết cổ điển cho rằng trầm cảm liên quan đến sự mất cân bằng của các chất dẫn truyền thần kinh monoamine trong não, đặc biệt là serotonin, norepinephrine và dopamine (Bains & Abdijadid, 2023).

Bằng chứng hỗ trợ cho giả thuyết này đến từ hiệu quả chống trầm cảm của các thuốc ức chế tái hấp thu serotonin có chọn lọc (SSRI), ức chế tái hấp thu serotonin-norepinephrine (SNRI) hay thuốc tăng giải phóng dopamine,… những thuốc làm tăng nồng độ các chất dẫn truyền thần kinh nói trên trong não (Bains & Abdijadid, 2023). Tuy nhiên, các nghiên cứu gần đây cho thấy sinh lý bệnh trầm cảm phức tạp hơn, liên quan đến các mạng lưới nơ-ron và hệ thống điều hòa thần kinh trung ương rộng hơn, chứ không chỉ giới hạn ở rối loạn monoamine.

Chẳng hạn, vai trò của hệ axit gamma-aminobutyric (GABA) và glutamate ngày càng được chú ý: người ta phát hiện bệnh nhân trầm cảm có nồng độ GABA trong não và dịch não tủy thấp hơn bình thường, và các thuốc đối kháng thụ thể NMDA (tác động lên hệ glutamate) có tác dụng cải thiện triệu chứng trầm cảm. Bên cạnh đó, sự rối loạn các trục nội tiết thần kinh (như trục hạ đồi – tuyến yên – thượng thận) và các hormone (ví dụ hormon tuyến giáp, hormon tăng trưởng) cũng được ghi nhận có liên quan đến bệnh sinh trầm cảm (Bains & Abdijadid, 2023).

Yếu tố di truyền góp phần quan trọng: nghiên cứu cho thấy nguy cơ trầm cảm ở thân nhân bậc một của bệnh nhân MDD cao gấp khoảng 3 lần so với dân số chung. Tính di truyền của trầm cảm được ước tính khoảng 37–40%, và đặc biệt cao ở các cặp song sinh cùng trứng. Dù vậy, không phải ai có yếu tố di truyền cũng biểu hiện bệnh; tương tác với yếu tố môi trường mang tính quyết định.

Yếu tố tâm lý – xã hội và môi trường bao gồm các trải nghiệm căng thẳng, sang chấn trong cuộc sống có thể khởi phát hoặc làm trầm trọng thêm giai đoạn trầm cảm. Những biến cố như mất mát người thân, mâu thuẫn gia đình, áp lực công việc – tài chính, chấn thương tâm lý, lạm dụng hoặc bỏ rơi thời thơ ấu đều được chứng minh làm tăng nguy cơ khởi phát MDD (Chand & Arif, 2023).

Đặc biệt, sang chấn hoặc lạm dụng trong giai đoạn nhạy cảm phát triển (tuổi thơ, vị thành niên) có thể gây ra thay đổi dài hạn về phản ứng thần kinh – nội tiết, cũng như thay đổi cấu trúc não bộ (ví dụ teo vùng vỏ não trước trán), từ đó làm tăng tính dễ tổn thương đối với trầm cảm khi trưởng thành.

Ngoài ra, những nét tính cách như bi quan, lòng tự trọng thấp, hoặc lối ứng phó thụ động (ví dụ học thuyết bất lực) cũng được cho là yếu tố trung gian làm một số người dễ mắc trầm cảm hơn khi đối mặt stress.

Rối loạn Trầm cảm chính hệ với các nét loạn thần (Mã ICD-10: F32.3)

Hướng can thiệp

MDD có thể điều trị hiệu quả bằng nhiều phương pháp khác nhau, bao gồm can thiệp bằng thuốc, trị liệu tâm lý, cũng như các biện pháp can thiệp sinh học và hỗ trợ lối sống. Lựa chọn can thiệp tùy thuộc vào mức độ trầm trọng của bệnh, đặc điểm bệnh nhân và sự sẵn có của dịch vụ. Các hướng điều trị chính gồm:

• Dùng thuốc chống trầm cảm: Nhóm thuốc thường được sử dụng đầu tay là các thuốc chống trầm cảm thế hệ mới, đặc biệt là SSRIs (ví dụ: fluoxetine, sertraline, citalopram, v.v.), do hiệu quả tương đương các nhóm khác nhưng ít tác dụng phụ hơn. Ngoài ra có thể dùng SNRIs (venlafaxine, duloxetine,…), thuốc chống trầm cảm không điển hình (bupropion, mirtazapine), thuốc chống trầm cảm 3 vòng hoặc IMAO trong những trường hợp đặc biệt (Bains & Abdijadid, 2023). Trong các trường hợp MDD có mất ngủ, lo âu nhiều hoặc triệu chứng loạn thần kèm theo, bác sĩ có thể phối hợp thêm thuốc an thần hoặc thuốc chống loạn thần (augmenting agents) để tăng cường hiệu quả điều trị.
• Trị liệu tâm lý: Liệu pháp tâm lý cá nhân được chứng minh có hiệu quả bền vững trong điều trị trầm cảm. Các liệu pháp có bằng chứng tốt nhất gồm liệu pháp nhận thức – hành vi (CBT) và liệu pháp tương tác giữa các cá nhân (IPT), giúp bệnh nhân học cách điều chỉnh suy nghĩ tiêu cực, cải thiện kỹ năng ứng phó và giải quyết vấn đề trong các mối quan hệ. Ở trẻ em và thanh thiếu niên, liệu pháp gia đình và hỗ trợ từ môi trường học đường cũng rất quan trọng.
• Can thiệp vật lý và sinh học: Với những trường hợp trầm cảm nặng hoặc không đáp ứng với điều trị thông thường (trầm cảm kháng trị), các phương pháp can thiệp sinh học có thể được cân nhắc. Liệu pháp sốc điện (ECT) được coi là biện pháp hiệu quả nhất cho những ca trầm cảm rất nặng, có ý tưởng hoặc hành vi tự sát cấp bách, hoặc trầm cảm có loạn thần/căng trương lực. Ngoài ra, kích thích từ xuyên sọ (TMS) đã được FDA chấp thuận cho trầm cảm kháng trị (sau khi thất bại ít nhất một thử nghiệm thuốc) (Bains & Abdijadid, 2023); kích thích dây thần kinh phế vị (VNS) cũng được chấp thuận như liệu pháp hỗ trợ dài hạn trong trầm cảm kháng trị nặng. Gần đây, esketamine dạng xịt mũi (một dẫn xuất của ketamine) đã được phê duyệt để điều trị trầm cảm kháng trị, sử dụng kết hợp cùng thuốc chống trầm cảm đường uống cho những bệnh nhân không đáp ứng với các thuốc truyền thống (Bains & Abdijadid, 2023).. Các phương pháp này mở ra hy vọng cho nhóm bệnh nhân khó trị, mặc dù chi phí cao và cần được thực hiện tại các cơ sở chuyên khoa.
• Hỗ trợ và thay đổi lối sống: Giáo dục tâm lý cho bệnh nhân và gia đình đóng vai trò quan trọng trong việc giảm kỳ thị và tăng tuân thủ điều trị. Khuyến khích bệnh nhân tập thể dục đều đặn, hoạt động thư giãn, thiền, yoga đã được chứng minh giúp cải thiện trầm cảm mức độ nhẹ đến trung bình (Bains & Abdijadid, 2023).. Thiết lập thói quen sinh hoạt lành mạnh (ngủ đủ, dinh dưỡng hợp lý, hạn chế rượu bia và chất kích thích) cũng góp phần hỗ trợ phục hồi. Trong các hệ thống chăm sóc tiên tiến, mô hình chăm sóc phối hợp (kết hợp bác sĩ đa khoa, bác sĩ tâm thần, nhà tâm lý, nhân viên xã hội…) cho thấy kết quả điều trị trầm cảm tốt hơn so với chăm sóc tiêu chuẩn đơn thuần.

Nhiều nghiên cứu cho thấy phối hợp liệu pháp thuốc và tâm lý mang lại hiệu quả cao hơn so với chỉ áp dụng một liệu pháp đơn lẻ. Chẳng hạn, meta-phân tích bởi Cuijpers và cộng sự cho thấy việc kết hợp thuốc chống trầm cảm với trị liệu tâm lý giúp tăng tỷ lệ thuyên giảm và ngăn ngừa tái phát tốt hơn đáng kể so với dùng thuốc đơn thuần. MDD được xem là rối loạn có tiên lượng khá tốt nếu điều trị tích cực: phần lớn bệnh nhân (khoảng 70–90%) cuối cùng đáp ứng tốt với một phương án điều trị thích hợp nào đó (Bains & Abdijadid, 2023; Chand & Arif, 2023), mặc dù khoảng 10–30% có thể rơi vào tình trạng kháng trị cần can thiệp chuyên sâu hơn. Ngược lại, nếu không điều trị, một giai đoạn trầm cảm điển hình có thể kéo dài 6–12 tháng và làm tăng nguy cơ tự sát cũng như suy giảm nghiêm trọng chất lượng cuộc sống của bệnh nhân. Do đó, phát hiện sớm và can thiệp kịp thời, tích cực có ý nghĩa quan trọng trong cải thiện tiên lượng MDD (Al-Harbi, 2012).

Case study

Để hiểu rõ hơn cách tiếp cận điều trị MDD trong thực tế, phần này trình bày tóm tắt một trường hợp lâm sàng điển hình. Bệnh nhân nữ 25 tuổi được chẩn đoán MDD nặng sau một lần tự sát không thành. Bệnh nhân có tiền sử stress kéo dài trong công việc và xung đột gia đình, dẫn đến biểu hiện trầm uất nặng nề với khí sắc trầm buồn liên tục, mất hứng thú hoàn toàn, mất ngủ, chán ăn và ý tưởng tự tử thường trực. Một báo cáo lâm sàng của Sarsak (2020), Bệnh nhân được nhập viện vào khoa tâm thần và được một đội ngũ đa chuyên ngành đánh giá và điều trị, bao gồm bác sĩ tâm thần, nhà tâm lý lâm sàng, chuyên viên hoạt động trị liệu và điều dưỡng. Kế hoạch điều trị kết hợp thuốc chống trầm cảm SSRI liều tối ưu, liệu pháp tâm lý cá nhân hàng tuần (CBT), cùng với các buổi hoạt động trị liệu (occupational therapy) nhằm cải thiện kỹ năng xã hội và hoạt động sinh hoạt hàng ngày cho bệnh nhân. Sau 6 tuần, bệnh nhân có dấu hiệu cải thiện rõ rệt: tâm trạng dần ổn định hơn, mức độ tuyệt vọng giảm, bệnh nhân bắt đầu quan tâm trở lại đến các hoạt động thường nhật. Đánh giá chức năng cho thấy tiến bộ ở khả năng tập trung, trí nhớ, tương tác xã hội và thực hiện các hoạt động sống hàng ngày (ADL). Sau 3 tháng điều trị liên tục, bệnh nhân thuyên giảm gần hoàn toàn các triệu chứng, có thể quay lại làm việc bán thời gian và duy trì sinh hoạt độc lập. Trường hợp này minh họa tầm quan trọng của cách tiếp cận đa mô thức và cá thể hóa trong điều trị trầm cảm nặng: sự kết hợp thuốc, liệu pháp tâm lý và các can thiệp hỗ trợ (như hoạt động trị liệu) đã mang lại kết quả phục hồi chức năng đáng kể cho bệnh nhân.

Ngoài trường hợp điển hình kể trên, y văn gần đây cũng ghi nhận những hướng điều trị mới đầy tiềm năng cho các ca trầm cảm khó đáp ứng. Chẳng hạn, Laurent và cộng sự (2025) báo cáo một bệnh nhân nữ 47 tuổi mắc trầm cảm mãn tính kháng trị nhiều năm đã đạt thuyên giảm hoàn toàn các triệu chứng chỉ sau 8 tuần can thiệp bằng chế độ ăn ketogenic dưới giám sát y tế. Bệnh nhân này có điểm số PHQ-9 (thang đánh giá trầm cảm) giảm từ 25 (trầm cảm nặng) xuống 0 (không còn triệu chứng) sau 2 tháng thực hiện chế độ ăn giàu chất béo, rất ít carbohydrate kết hợp với hỗ trợ tâm lý và bổ sung vi chất. Trường hợp độc đáo này gợi mở rằng bên cạnh các liệu pháp tiêu chuẩn, những can thiệp dinh dưỡng – chuyển hóa có thể là hướng mới trong điều trị trầm cảm kháng trị, mặc dù cần thêm nghiên cứu lâm sàng quy mô lớn để khẳng định hiệu quả và tính an toàn.

Tóm lại, rối loạn trầm cảm chủ yếu là một bệnh lý tâm thần phổ biến với biểu hiện đa dạng và nguyên nhân phức tạp. Cách tiếp cận điều trị hiệu quả đòi hỏi kết hợp nhiều phương pháp dựa trên bằng chứng nhằm cải thiện triệu chứng, phục hồi chức năng và phòng ngừa tái phát. Những tiến bộ trong nghiên cứu về sinh học thần kinh và trị liệu (ví dụ: liệu pháp kích thích não, can thiệp dinh dưỡng) đang tiếp tục mở ra hy vọng mới cho việc quản lý căn bệnh trầm cảm – một trong những thách thức sức khỏe tinh thần lớn nhất của thế kỷ 21.

TÀI LIỆU THAM KHẢO 

1. American Psychiatric Association (APA). (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Washington, DC: APA.
2. Bains, N., & Abdijadid, S. (2023). Major Depressive Disorder. In StatPearls [Internet]. StatPearls Publishing.
3. Chand, S. P., & Arif, H. (2023). Depression. In StatPearls [Internet]. StatPearls Publishing.
4. Laurent, N., Bellamy, E. L., Hristova, D., & Houston, A. (2025). Ketogenic metabolic therapy in the remission of chronic major depressive disorder: A retrospective case study. Frontiers in Nutrition, 12, Art. 1549782. https://doi.org/10.3389/fnut.2025.1549782
5. Sarsak, H. I. (2020). Applied occupational therapy for major depressive disorder: Clinical case report. MOJ Clinical & Medical Case Reports, 10(2), 31–34. DOI: 10.15406/mojcr.2020.10.00337
6. World Health Organization (WHO). (2017). Depression and Other Common Mental Disorders: Global Health Estimates (WHO/MSD/MER/2017.2). Geneva: WHO.