Ý nghĩa và các hoạt động phát triển

Trẻ em học qua bắt chước: trẻ thường sao chép hành vi và lời nói của người lớn để làm quen với thế giới xung quanh. Đặc biệt, ở giai đoạn 0–6 tuổi, bắt chước giúp trẻ tiếp thu hành vi mới nhanh chóng, phát triển ngôn ngữ và hình thành các chuẩn mực xã hội. Việc bắt chước còn giúp “lĩnh hội và học các hành vi nhanh, giúp trẻ phát triển não bộ” khi bé nhìn thấy nhiều hành vi tích cực xung quanh.

Để khuyến khích kỹ năng này, cha mẹ có thể dùng các trò chơi hát và cử điệu đơn giản: ví dụ, chọn một điệu trong bài hát yêu thích, làm mẫu cử chỉ rồi khuyến khích con bắt chước, lần lượt giảm dần sự trợ giúp và dành lời khen ngợi khích lệ. Cách luyện tập này vừa tạo hứng thú cho trẻ, vừa giúp trẻ cảm thấy tự tin khi dần thực hiện độc lập.

Nội dung

Quan điểm hành vi về bắt chước hành động

Trường phái hành vi (Behaviorism) xem bắt chước là một dạng học tập dựa trên quan sát và kết quả phản hồi. Trong can thiệp sớm và ABA (phân tích hành vi ứng dụng), người lớn đóng vai trò mẫu mực hành vi, đồng thời khen thưởng/khuếch đại ngay khi trẻ bắt chước đúng để củng cố hành vi đó. Cụ thể, khi trẻ đang làm hành động hay phát âm âm thanh nào, ba mẹ nên ngay lập tức bắt chước lại trẻ. Việc lặp lại mẫu hành động của trẻ một cách nhanh chóng, kết hợp với lời khen hoặc phần thưởng yêu thích, sẽ tạo “động lực kích thích” mạnh nhất để trẻ tiếp tục học theo. Ngược lại, việc người lớn đáp trả bằng hành động lặp lại cũng là một hình thức củng cố hữu ích: trẻ sẽ mong đợi phản hồi này và hứng thú hơn với việc bắt chước.

Các trò chơi và hoạt động bắt chước theo độ tuổi (0–6 tuổi)

Nhóm hoạt động dưới đây được thiết kế dễ thực hiện tại nhà, chia theo nhóm kỹ năng phát triển (vận động thô, vận động tinh, giao tiếp – xã hội). Ba mẹ chỉ cần dành thời gian chơi chung và luôn khuyến khích bằng thái độ tích cực, lời khen ngợi.

Giai đoạn 0–12 tháng: Trẻ bắt đầu nhận biết và mô phỏng một số âm thanh – cử chỉ cơ bản.
- Vận động thô: Chơi đập búa giả (đá banh, gõ trống bằng thìa) để trẻ nghe âm thanh và bắt chước nhịp gõ. Ví dụ, cho bé gõ thìa lên bàn theo nhịp lúc ba mẹ đếm hoặc bật nhạc khuyến khích.
- Vận động tinh: Hát các âm mẫu (“ba ba ba”, “oaa oaa”) và kết hợp động tác tay – miệng cho bé noi theo. Ví dụ, khi đưa ngón tay lên má hoặc hôn gió, ba mẹ nói “xì xì” hoặc “ơ ơ” để trẻ bắt chước. Có thể đặt gương trước mặt bé để khuyến khích bé sao chép nét mặt (cười, nhăn, mếu).
- Giao tiếp xã hội: Chơi ú òa hoặc các trò đơn giản mặt ngộ nghĩnh để khuyến khích bắt chước biểu cảm. Ví dụ, ba mẹ nhắm mắt rồi mở ra trố mắt, đặt tình huống “bố đang trêu mẹ, giờ mẹ bắt trước bố xem!” trẻ sẽ cười và học mô phỏng lại biểu cảm vui vẻ.
Giai đoạn 1–2 tuổi: Trẻ đã bắt đầu hiểu câu hỏi đơn giản và biết lặp lại hành động theo hướng dẫn cơ bản.
- Vận động thô: Tập vỗ tay, giơ tay, ngồi – đứng theo hiệu lệnh. Ba mẹ chơi trò Simon nói (ví dụ “Simon nói vỗ tay”, “Simon nói giơ tay lên”) để trẻ vừa nghe lời, vừa bắt chước động tác. Các bài hát tương tác như “Bầu trời xanh” hay “Cháu lên ba” cũng có tiết tấu gõ tay/đầu gối giúp trẻ học theo cử động.
- Vận động tinh: Giả vờ chải tóc, đánh răng bằng đồ chơi hoặc vật thật để trẻ bắt chước hoạt động tự phục vụ. Ví dụ, ba mẹ cầm bàn chải giả, vừa hát vừa đánh vào răng mô hình để con bắt chước. Bé 2 tuổi còn có thể tập cầm bút màu “vẽ” hình mà ba mẹ vẽ mẫu sẵn.
- Giao tiếp xã hội – ngôn ngữ: Đặt câu hỏi đơn giản và yêu cầu trẻ chỉ (ví dụ “Mũi con đâu? Ăn cơm chưa?”, “Điều gì đang có trên bàn?”) để trẻ làm theo. Chơi trò gọi điện thoại (chung điện thoại đồ chơi): ba mẹ giả làm người gọi, trò chuyện ngắn gọn, khuyến khích trẻ bập bẹ nhại theo. Như hình minh họa, trò “giả vờ gọi điện” khuyến khích trẻ bắt chước cử chỉ giơ máy, nói “alo” giống bố mẹ. Ngoài ra, có thể dùng bài hát có điệu động tác (vd. “Đứng lên ngồi xuống”) để bé vừa hát theo vừa làm theo các động tác trong bài.
Giai đoạn 2–3 tuổi: Trẻ bắt chước phức hợp hơn, bắt đầu nắm các hoạt động theo chức năng.
- Vận động thô: Bắt chước chơi bóng (đập, ném, lăn bóng theo yêu cầu). Ví dụ, ba mẹ ném bóng lên cao và nói “nhảy lên bắt”, hoặc cùng trẻ chơi “đập bóng xuống sàn nghe tiếng vang”. Cả hai cùng theo dõi bóng sẽ giúp trẻ học nhảy, chạy theo. Ngoài ra, các trò múa khéo léo như “mèo giả bộ gà kêu, chim vỗ cánh” cũng giúp trẻ phối hợp vận động thô.
- Vận động tinh: Đất nặn và đồ chơi xếp hình là công cụ tốt để tập bắt chước thao tác nhỏ. Ba mẹ nặn một hình đơn giản (ví dụ viên bi, que kem) và bảo bé làm theo. Ngoài ra, có thể chơi trò cho búp bê ăn (dùng thìa cho búp bê ăn, đắp chăn, lau mũi) để rèn kỹ năng khéo léo và bắt chước hành vi nuôi dưỡng người khác.
- Giao tiếp xã hội – ngôn ngữ: Chơi đóng vai bác sĩ – bệnh nhân, cô giáo – học trò hay ba mẹ – con cái bằng búp bê hoặc đồ chơi để trẻ làm theo diễn biến. Ví dụ, dùng búp bê và diễn cảnh “bố cho búp bê uống nước”, khuyến khích bé làm theo với con búp bê khác. Bài hát “Head, Shoulders, Knees and Toes” hay các câu vần điệu đơn giản cũng rất hữu ích: trẻ vừa bắt chước hát, vừa chạm vào bộ phận cơ thể vừa hát (đầu, vai, gối, ngón chân) – từ đó trẻ ghi nhớ từ vựng mới nhanh chóng.

Một hoạt động bắt chước vận động phổ biến ở trẻ mẫu giáo: múa theo nhạc và làm theo bài tập của giáo viên. Khoa học đã chứng minh các trò múa hát (ví dụ “Baby Shark”, “Shake Your Sillies Out”) giúp trẻ kết hợp được cả vận động thô và tinh. Vừa hát vừa gõ tay, bắt chước động tác tay chân theo bài vừa tạo niềm vui, vừa rèn kỹ năng bắt chước lặp lại động tác chính xác cho trẻ. Ngoài ra, các trò múa tượng cố định hoặc đóng băng động tác cũng khuyến khích trẻ quan sát bạn và lắng nghe hướng dẫn để bắt chước kịp thời.

Giai đoạn 4–6 tuổi: Trẻ đã có thể nhớ và lặp lại nhiều bước hành động phức tạp hơn, chuẩn bị tốt cho các hoạt động xã hội và học tập.
- Vận động thô: Chơi tập thể dục nhỏ hay các động tác thể dục đơn giản. Ví dụ, ba mẹ dạy trẻ tập “vươn vai” hay “xoay người”, sau đó yêu cầu trẻ làm lại theo. Có thể lồng ghép âm thanh (“mạnh – yếu, nhanh – chậm”) khi làm các động tác gõ trống hoặc lau bàn để dạy trẻ thay đổi cường độ và nhịp độ theo mẫu. Trò “Đóng mở cửa – ngồi xuống – đứng lên” theo chuỗi cũng giúp trẻ luyện tập phối hợp nhiều động tác liên tiếp.
- Vận động tinh: Các hoạt động đòi hỏi khéo léo như tô màu theo mẫu, xếp hình ô tô, ghép lego theo hướng dẫn cha mẹ đều tốt cho giai đoạn này. Ba mẹ chỉ từng bước làm mẫu rồi để trẻ làm theo. Khi trẻ đã bắt chước nhuần nhuyễn, có thể giao thêm nhiệm vụ “bạn là giáo viên, chỉ lại cô bé” để trẻ tự “mô phỏng” cách chơi/tự dạy lại bạn, qua đó củng cố hiểu biết.
- Giao tiếp xã hội – ngôn ngữ: Ở độ tuổi này trẻ thích chơi theo nhóm và thích được khen khi làm đúng. Cha mẹ và thầy cô có thể chơi “Vậy mà bé nói sai!”: người lớn chỉ một vật hay hỏi câu đơn giản và trẻ mô phỏng trả lời (ví dụ hỏi “Quả táo màu gì?” để trẻ đáp “táo đỏ” theo mẫu). Lồng ghép cả hình thức giả vờ: ví dụ, người lớn đóng vai chợ búa, trẻ làm khách hàng cùng bắt chước câu nói lặp lại: “Tôi muốn mua cái [đồ]” hoặc “Xin lỗi!” khi nhường người khác. Các trò chơi yêu cầu bắt chước mặt cười, mặt khóc, mặt ngạc nhiên cũng rèn khả năng nhận diện và biểu lộ cảm xúc.

Trên cơ sở các trò chơi trên, ba mẹ nên nhớ liên tục khuyến khích và khen ngợi khi trẻ bắt chước đúng. Trẻ thường học nhanh hơn khi được phản hồi tích cực. Đồng thời, trẻ cũng cần được phép khởi xướng hành động của riêng mình; khi trẻ bất ngờ bắt chước được thì sự thích thú của trẻ cũng là một dạng “củng cố” tự nhiên cho hành động đó.

Bằng cách thường xuyên chơi các trò bắt chước phù hợp với độ tuổi và nhóm kỹ năng, trẻ sẽ phát triển đồng đều về vận động thô, vận động tinh lẫn kỹ năng xã hội – ngôn ngữ, từ đó đạt nhiều mốc phát triển quan trọng trong 6 năm đầu đời.