I.Tổng quan lý thuyết

Lady Bird (2017) là bộ phim điện ảnh thuộc thể loại coming-of-age, tập trung khắc họa mối quan hệ phức tạp giữa cô gái tuổi teen Christine “Lady Bird” McPherson và mẹ cô, bà Marion. Bộ phim nổi bật bởi cách tái hiện chân thực những xung đột và yêu thương trong tình mẫu tử, thể hiện qua nhiều phân cảnh xúc động và căng thẳng.

Để phân tích sâu sắc mối quan hệ mẹ con trong Lady Bird, bài viết này áp dụng liệu pháp tập trung vào cảm xúc (Emotionally Focused Therapy – EFT) một phương pháp trị liệu tâm lý do Tiến sĩ Sue Johnson phát triển từ cuối thập niên 1980, dựa trên thuyết gắn bó và đã được nghiên cứu rộng rãi, chứng minh hiệu quả cao trong việc cải thiện mối quan hệ thân mật (Emotionally Focused Therapy for Couples – The Dot Canada, 2022).

EFT xem cảm xúc như “chiếc la bàn” chỉ đường cho nhu cầu gắn bó, và nhấn mạnh rằng việc an toàn bộc lộ những cảm xúc dễ tổn thương (vulnerable emotions) chính là chìa khóa tạo nên gắn kết bền chặt trong các mối quan hệ. Bằng cách sử dụng mô hình EFT Tango với 5 bước can thiệp cơ bản (1) Phản ánh quá trình hiện tại, (2) Đào sâu cảm xúc sơ cấp, (3) Thiết lập trải nghiệm mới (Enactment), (4) Xử lý trải nghiệm, và (5) Củng cố & tích hợp bài phân tích sẽ làm rõ các cảm xúc ẩn sau hành vi của nhân vật, vòng lặp xung đột tiêu cực giữa hai mẹ con, cũng như cách nhu cầu gắn bó chưa được đáp ứng đã định hình “vũ điệu” tương tác của họ.

• Vũ điệu gắn bó và vòng lặp tiêu cực:

Theo EFT, mỗi cặp đôi hay thành viên gia đình thường mắc kẹt trong một chu trình tương tác tiêu cực lặp đi lặp lại những bước “nhảy” gây hiểu lầm và tổn thương lẫn nhau. Sue Johnson ví von đây như một “điệu nhảy” bất ổn mà cả hai bên đều không muốn nhưng khó thoát ra. Các dạng vòng lặp phổ biến gồm: một bên theo đuổi – bên rút lui (pursue-withdraw, còn gọi là chỉ trích/phàn nàn phòng thủ né tránh), tấn công (cả hai cùng đổ lỗi), hoặc rút lui (cả hai cùng im lặng, xa cách). Trong vòng lặp tiêu cực, mỗi hành động của một người (ví dụ: la mắng, chỉ trích) sẽ kích hoạt phản ứng phòng vệ từ người kia (cãi lại, né tránh…), tạo thành vòng xoáy leo thang xung đột. EFT tiếp cận bằng cách giúp các bên nhìn nhận được điệu nhảy cảm xúc này và cùng “bước ra” khỏi vòng lặp cũ để tạo nên một điệu nhảy mới an toàn hơn.

• Cảm xúc thứ cấp và cảm xúc sơ cấp:

EFT phân biệt cảm xúc thứ cấp (secondary emotions) thường là các phản ứng cảm xúc bộc lộ ra bên ngoài như tức giận, cáu kỉnh, phẫn nộ với cảm xúc sơ cấp (primary emotions), những cảm xúc cốt lõi, sâu thẳm hơn như sợ hãi, buồn đau, tủi hổ mà đôi khi bị che giấu . Trong các mối quan hệ căng thẳng, con người hay biểu hiện cảm xúc thứ cấp (thường là giận dữ) để che đậy hoặc tự vệ trước cảm xúc sơ cấp dễ tổn thương của mình.

Chẳng hạn, nỗi sợ (sợ bị bỏ rơi, sợ không xứng đáng) một cảm xúc sơ cấp thường được “diễn” ra ngoài thành cơn giận một cảm xúc thứ cấp mang tính phản ứng . Sự giận dữ và chỉ trích tuy bề ngoài mạnh mẽ nhưng lại đẩy người khác ra xa, làm trầm trọng thêm mâu thuẫn . Ngược lại, khi một người dám bộc lộ cảm xúc sơ cấp mềm yếu (ví dụ: nỗi buồn, nỗi sợ thật sự), đối phương thường có xu hướng đáp lại với sự thấu cảm và quan tâm, từ đó kéo hai người lại gần nhau hơn.

• Nhu cầu gắn bó và kiểu gắn bó:

Thuyết gắn bó chỉ ra rằng mọi người đều có nhu cầu gắn bó cơ bản về Chấp nhận, Cảm giác thuộc về, An ủi và An toàn trong mối quan hệ thân thiết. Cụ thể: nhu cầu được chấp nhận và trân trọng đúng như con người mình, nhu cầu thuộc về và quan trọng đối với người kia, nhu cầu an ủi (cảm thấy người kia sẽ ở bên khi mình đau buồn) và an toàn (tin cậy rằng mình có thể dễ tổn thương mà vẫn được yêu thương). Khi những nhu cầu gắn bó này không được đáp ứng, con người sẽ rơi vào trạng thái bất an, dễ kích hoạt phản ứng tiêu cực. Về kiểu gắn bó, người có gắn bó an toàn thường thoải mái với sự gần gũi và tin vào giá trị bản thân trong mắt người khác.

Ngược lại, hai kiểu gắn bó bất an thường gặp là lo âu và né tránh: Người có kiểu gắn bó lo âu (anxious attachment) thường sợ bị bỏ rơi, luôn khao khát gần gũi và liên tục tìm kiếm sự đảm bảo từ đối phương. Họ dễ rơi vào vai trò “người theo đuổi” (pursuer) trong vòng lặp tiêu cực, hay phàn nàn hoặc đòi hỏi quan tâm nhằm thỏa mãn nhu cầu kết nối của mình.

Ngược lại, người có kiểu gắn bó né tránh (avoidant attachment) sợ sự thất vọng hoặc sợ mình không đủ tốt, có xu hướng rút lui khi căng thẳng để tự bảo vệ bản thân. Kiểu này tương ứng với vai trò “người rút lui” (withdrawer) họ thường im lặng hoặc xa cách về mặt cảm xúc trong xung đột, nhằm tìm cảm giác an toàn và tránh làm mọi việc tệ hơn. Điều trớ trêu là cả hai kiểu người này đều khao khát gắn bó như nhau, nhưng cách phản ứng khác biệt của họ lại vô tình củng cố nỗi sợ của nhau: người lo âu càng đeo bám, người né tránh càng xa cách; hậu quả là cả hai đều cảm thấy cô đơn và bất an hơn.

• Phản ứng phòng vệ và điều chỉnh cảm xúc:

Khi cảm xúc sơ cấp không được thấu hiểu, con người thường sử dụng các phản ứng phòng vệ để đối phó với tổn thương. Ví dụ, sự chỉ trích, đổ lỗi, la hét hay ngược lại là lạnh lùng, im lặng đều có thể là cách mỗi người phòng vệ trước nỗi đau bị từ chối hoặc sợ hãi trong lòng. Những hành vi tiêu cực này thường xuất phát từ “vết thương tâm lý chưa lành”, chứ không hẳn do họ xấu tính.

Tuy nhiên, phản ứng phòng vệ quá mạnh sẽ cản trở khả năng điều chỉnh cảm xúc lành mạnh: thay vì bình tĩnh bày tỏ nhu cầu, người ta bị cuốn theo cảm xúc mãnh liệt (giận dữ, tuyệt vọng) và dễ hành xử thiếu kiểm soát (như Lady Bird nhảy khỏi xe đang chạy chỉ để “thoát” khỏi mẹ trong chốc lát). EFT giúp các cá nhân lùi lại một bước, nhận diện những cảm xúc đang kích hoạt phản ứng của mình, từ đó tăng khả năng tự điều chỉnh và phản hồi một cách bình tĩnh, chân thật hơn.

• Khoảnh khắc gắn kết (bonding moments):

Mục tiêu sau cùng của EFT là giúp các cặp đôi/gia đình trải nghiệm những khoảnh khắc chuyển hóa khi họ bày tỏ được nhu cầu và nỗi lòng thực sự, lắng nghe nhau với sự thấu cảm, dẫn đến sự gắn kết bền chặt hơn. Trong EFT, một “sự kiện gắn kết” xảy ra khi hai bên cùng bộc lộ và đáp ứng những nhu cầu gắn bó sâu sắc của nhau, tạo nên trải nghiệm cảm xúc mới tích cực. Khoảnh khắc này thường được đánh dấu bởi việc một hoặc cả hai bên mềm lòng (softening) ví dụ rơi nước mắt, xin lỗi, ôm lấy nhau và cảm nhận rõ tình yêu thương của đối phương.

Những “bonding moments” này như chất keo hàn gắn lại vết rạn nứt trong mối quan hệ, giúp họ tái cấu trúc “vũ điệu” tương tác theo hướng an toàn, tin cậy hơn. Về sau, hai người có thể củng cố và tích hợp trải nghiệm tích cực đó, phát triển một kiểu gắn bó an toàn mới: cả hai trở nên dễ tổn thương (dám mở lòng) mà vẫn thấy an toàn, tin tưởng vào giá trị của bản thân trong mắt người kia, và sẵn sàng đáp ứng nhu cầu tình cảm cho nhau.

Những khái niệm trên sẽ được vận dụng để phân tích các phân cảnh tiêu biểu trong Lady Bird. Mỗi phân cảnh cho thấy một lát cắt trong vòng lặp tiêu cực giữa Lady Bird và mẹ từ xung đột nảy lửa đến những khoảnh khắc lắng đọng qua đó ta thấy được sự chuyển biến cảm xúc tương ứng với từng bước của mô hình EFT Tango.

II. Phân cảnh trong Lady Bird

Phân đoạn 1: Sự kết nối dễ vỡ

Phim mở đầu bằng cảnh hai mẹ con trên xe hơi trở về từ chuyến thăm trường đại học. Đối thoại ban đầu khá êm đềm nhưng nhanh chóng leo thang thành một cuộc tranh cãi nảy lửa. Lady Bird muốn thoát khỏi Sacramento “buồn tẻ” để học đại học ở bờ Đông, trong khi mẹ cô lo lắng về tài chính và tương lai của con, nên bác bỏ mong muốn đó.

Vòng lặp tiêu cực biểu hiện rõ trong phân cảnh này: Marion chỉ trích ước mơ của con là “viển vông, vô ơn”, còn Lady Bird cảm thấy bị coi thường liền đáp trả hỗn láo. Mẹ càng trách mắng (“Con có biết mẹ vất vả thế nào không?”), con càng phòng vệ bằng cách gắt lên và cuối cùng hành động bộc phát: Lady Bird mở cửa xe lao mình ra ngoài để chấm dứt cuộc cãi vã. Hành động cực đoan này khiến cô phải bó bột cánh tay cho thấy mức độ bế tắc cảm xúc trong mối quan hệ: cả hai mẹ con đều ngập trong cảm xúc thứ cấp (giận dữ, thất vọng) và phản ứng phòng vệ (chỉ trích, bất hợp tác), còn cảm xúc sơ cấp thực sự thì không ai chịu bộc lộ.

Thực chất, bên dưới cơn giận của Marion có thể là nỗi sợ: sợ con gái sẽ rời xa, sợ không đủ khả năng lo cho con một tương lai tốt, những lo âu gắn bó của một người mẹ. Về phía Lady Bird, thái độ nổi loạn che giấu nỗi buồn và mặc cảm rằng có lẽ mẹ không hề tự hào hay yêu thương con như con mong muốn. Tuy nhiên, trong lúc xung đột đỉnh điểm, những cảm xúc sâu kín ấy đều bị chôn vùi dưới “lớp vỏ” giận dữ, đẩy hai mẹ con rơi vào tình trạng mất kết nối trầm trọng.

Nếu xem phân cảnh này như một phiên trị liệu EFT,

 Bước 1: Phản ánh quá trình hiện tại sẽ nhằm giúp hai mẹ con nhận diện điệu nhảy vòng lặp của họ. Nhà trị liệu có thể diễn giải: “Lúc này cả hai mẹ con đều đang rất đau lòng. Mẹ lo lắng cho tương lai của con nên mới nói những lời phê bình nặng nề, nhưng điều đó làm con cảm thấy bị thiếu tôn trọng. Con phản ứng lại gay gắt vì con nghĩ rằng mẹ không hiểu và không công nhận ước mơ của con. Mẹ nghe vậy thì càng cảm thấy con bướng bỉnh, vô ơn…”. Bằng cách phản ánh như một chiếc gương, nhà trị liệu giúp họ thấy được vòng xoáy: mẹ chỉ trích vì sợ mất con, con chống đối vì sợ mất đi tình yêu thương của mẹ. Tiếp theo, nhà trị liệu sẽ hướng đến

Bước 2: Đào sâu cảm xúc sơ cấp, khuyến khích mỗi người khám phá cảm xúc ẩn sau phản ứng giận dữ. Marion có thể được hỏi nhẹ nhàng: “Đằng sau sự tức giận, liệu có phải bà đang rất lo sợ cho con gái sợ sẽ mất kết nối khi con đi xa, hoặc sợ con thất bại và tổn thương?”. Trong khi đó, Lady Bird được mời gọi chia sẻ thật lòng: “Khi nghe mẹ nói những lời đó, con cảm thấy thế nào? Có phải con rất buồn và nghĩ rằng ‘mẹ không hề tự hào về con’?”.

Những câu hỏi này nhằm chạm đến nỗi đau cốt lõi: Marion có thể thừa nhận trái tim bà thắt lại vì lo sợ con không cần mình, còn Lady Bird có thể bật khóc mà nói rằng “Con chỉ muốn mẹ thật sự thích con”. Đây chính là những cảm xúc sơ cấp đã bị chôn giấu. Tuy phân cảnh trên phim không có “nhà trị liệu” can thiệp, nhưng việc Lady Bird sau đó khóc thổn thức (khi nằm trên giường bệnh với cánh tay bó bột) cho thấy cô đã cảm nhận nỗi đau sâu bên trong (cảm giác cô độc, tuyệt vọng vì mâu thuẫn với mẹ).

Phân cảnh này khép lại khi mâu thuẫn chưa được giải quyết, song từ góc nhìn EFT, Bước 1 và 2 là tiền đề quan trọng: giúp hai nhân vật bắt đầu nhận ra vòng lặp tiêu cực và những cảm xúc thật bị che giấu, chuẩn bị cho sự hàn gắn về sau.

Phân đoạn 2: Khi tình thương bị hiểu sai thành nỗi xấu hổ

 Ở một cảnh giữa phim, Lady Bird bị kỷ luật tại trường Công giáo do đã phản đối một diễn giả chống phá thai trong giờ sinh hoạt. Cô công khai bày tỏ quan điểm tự do của mình (“đừng bắt phụ nữ im lặng về cơ thể họ!”) và hậu quả là bị đình chỉ học. Mặc dù đây không trực tiếp là xung đột với mẹ, nhưng sự việc này làm nổi bật tính cách và nhu cầu cảm xúc của Lady Bird trong bối cảnh gia đình. Lady Bird luôn khao khát được công nhận cá tính và chính kiến riêng. Hành động nổi loạn ở trường của cô xuất phát từ nhu cầu gắn bó về Chấp nhận, cô muốn chứng minh mình xứng đáng được tôn trọng với đúng con người mình, chứ không phải bị áp đặt theo khuôn khổ bảo thủ.

Tuy nhiên, dưới cái nhìn của mẹ Marion, hành động của Lady Bird có thể bị xem là “phá phách” và gây thất vọng. Ta có thể hình dung rằng khi hay tin con gái bị kỷ luật, Marion sẽ phản ứng bằng thất vọng và tức giận: bà mắng rằng Lady Bird “đã tự hủy hoại tương lai bằng thái độ trẻ con”, thậm chí dùng hình phạt im lặng để bày tỏ sự không hài lòng. Đây chính là vòng lặp cũ lặp lại: mẹ chỉ trích còn con phản kháng. Marion, với kiểu gắn bó lo âu, cảm thấy mất kiểm soát và xấu hổ khi con cư xử “không ngoan”, lo sợ con gái sẽ gặp rắc rối lớn hơn; do đó bà càng kiểm soát chặt, thậm chí lạnh lùng rút lui tình cảm (như cách Marion từng ngừng nói chuyện với Lady Bird trong phim khi tức giận). Về phía Lady Bird, cô cảm thấy bị mẹ bỏ rơi về mặt cảm xúc nhu cầu Belonging (được mẹ coi là người gần gũi, đủ tốt) bị tổn thương sâu sắc. Không được mẹ thấu hiểu động cơ chính đáng của mình, Lady Bird càng chìm trong cảm giác bị từ chối, dẫn đến cảm xúc sơ cấp là tủi thân, cho rằng “mẹ không hề đứng về phía mình”. Song giống như trước, cô phản ứng bằng cảm xúc thứ cấp: tỏ ra bất cần, coi nhẹ hình phạt, và lẳng lặng xa cách mẹ hơn.

Áp dụng EFT Tango, Bước 2: Đào sâu cảm xúc ở phân cảnh này sẽ tập trung vào nhu cầu gắn bó chưa được đáp ứng của Lady Bird. Một nhà trị liệu có thể giúp Lady Bird gọi tên nỗi lòng: phía sau sự thách thức và ngỗ ngược ở trường là mong mỏi mãnh liệt được mẹ công nhận và ủng hộ. Đồng thời, Bước 1: Phản ánh quá trình cũng cho thấy Marion thực ra lo lắng và bất an: bà sợ con mình bị người khác đánh giá, sợ con hủy hoại tương lai, và sâu xa hơn là sợ bản thân bà “không đủ tốt” trong vai trò người mẹ nếu con cư xử lệch lạc.

Trong khung cảnh trị liệu tưởng tượng, nhà trị liệu có thể nói: “Tôi để ý khi Lady Bird bị đình chỉ, mẹ Marion đã rất tức giận và ngưng nói chuyện với con. Có lẽ sâu bên trong, mẹ cảm thấy bất lực và sợ hãi, sợ rằng mình đang mất con gái bé nhỏ ngày nào, sợ người khác nghĩ mẹ không dạy được con. Còn Lady Bird, con tỏ ra thách thức nhưng thực ra con đang rất đau lòng vì nghĩ rằng ‘mẹ không hiểu và không đứng về phía con’. Con cần mẹ hiểu con chỉ muốn bảo vệ niềm tin của mình và muốn mẹ tự hào về con.” Bằng cách khai thác những nỗi sợ và nhu cầu ẩn giấu, EFT giúp hai mẹ con nhận ra họ đều đang đấu tranh vì kết nối: mẹ thì muốn bảo vệ con (theo cách nghiêm khắc của mình), còn con thì muốn được mẹ chấp nhận và tự hào.

Theo lý thuyết, các cuộc xung đột giữa người thân thường là “sự phản kháng khi bị chia cắt” một hình thức đấu tranh tuyệt vọng để tìm lại sự gắn kết đã mất. Quả vậy, Lady Bird càng nổi loạn, thực chất cô càng đang kêu gào sự chú ý từ mẹ (một cry for connection dưới lớp vỏ thách thức). Nhận thức này sẽ dọn đường cho bước tiếp theo trong EFT. Bước 3: Tạo trải nghiệm mới (Enactment) tức là mời hai mẹ con bày tỏ trực tiếp với nhau những cảm xúc sơ cấp và nhu cầu thật.

Chẳng hạn, trong phiên giả định, nhà trị liệu có thể yêu cầu Marion nói với Lady Bird: “Mẹ thực ra rất sợ… mẹ sợ con sẽ gặp nguy hiểm hoặc thất bại, và mẹ cảm thấy bất lực. Mẹ xin lỗi vì đã im lặng với con thực lòng mẹ vẫn luôn yêu và lo cho con.” Đồng thời khuyến khích Lady Bird đáp lại: “Mẹ ơi, con cần mẹ tin con. Con cần biết rằng mẹ vẫn yêu con dù con có khác mẹ. Con rất sợ mỗi lần mẹ không nói chuyện, con sợ mẹ ghét con.” Đây là những lời mà trong phim hai mẹ con chưa thể nói trực tiếp, nhưng nhờ EFT, họ có cơ hội đối diện với nhau bằng sự dễ tổn thương thay vì bằng cáo buộc. Tuy phân cảnh “bị kỷ luật” trong Lady Bird không dẫn tới một cuộc đối thoại cởi mở như vậy, sự căng thẳng tích tụ từ đó chính là bước đệm để đến cuối phim, cả hai mẹ con buộc phải nhìn lại tình cảm thật của mình dành cho nhau.

Phân đoạn 3: Khi chia ly phơi bày khoảng trống tình cảm

Đỉnh điểm cao trào cảm xúc của bộ phim nằm ở cảnh Lady Bird lên đường đi học đại học xa nhà. Marion lái xe đưa con ra sân bay nhưng giận dỗi không vào tiễn; bà giả vờ lạnh lùng nói “tạm biệt” rồi lái xe bỏ đi ngay, như một phản ứng rút lui cuối cùng trong chu trình xung đột. Tuy nhiên, vừa lái xe bà vừa hồi tưởng những kỷ niệm với con: gương mặt Marion dần mếu máo và rồi bà bật khóc nức nở trên đường trở lại sân bay, hối hả nhưng đã quá muộn Lady Bird đã vào cổng an ninh. Phân cảnh này phơi bày rõ cảm xúc sơ cấp của người mẹ: nỗi buồn đau và sợ hãi tột cùng khi phải chia xa con.

Tất cả cơ chế phòng vệ (cơn giận, sự im lặng lạnh lùng) của Marion sụp đổ, để lộ một người mẹ đầy tổn thương đang tuyệt vọng níu giữ kết nối. Theo thuyết gắn bó, việc tách rời khỏi người thân yêu có thể kích hoạt phản ứng “đau khổ chia ly” (separation distress) rất mạnh mẽ, cảm giác hoảng sợ, trống rỗng khi sợi dây gắn bó bị đe dọa. Ở Marion, ta thấy phản ứng này qua cơn khủng hoảng khi bà nhận ra mình có thể mất liên lạc với con gái (ít nhất là mất đi sự thân thiết như trước). Đây cũng là lần đầu tiên Marion hoàn toàn bộc lộ cảm xúc: bà khóc đến mức không thể lái xe, phải nhờ chồng lái thay.

Về phía Lady Bird, tuy không nhìn thấy trực tiếp cảnh mẹ suy sụp, nhưng khi vào ghế máy bay, cô cũng rưng rưng nước mắt. Dù con gái tỏ vẻ cứng rắn, rời xa gia đình vẫn đánh thức nỗi sợ hãi cô độc bên trong Lady Bird bằng chứng là việc cô nắm chặt tay vào thành ghế khi máy bay cất cánh, ánh mắt hoang mang. Rõ ràng, tình yêu mẹ con là sợi dây gắn bó sâu sắc; khi phải xa nhau, cả hai mẹ con đều cảm nhận sự đứt gãy đau đớn trong lòng.

Dưới góc nhìn EFT, cảnh sân bay là một khoảnh khắc hiếm hoi mà cảm xúc sơ cấp tự trồi lên một cách tự nhiên (dù hai mẹ con không ở cạnh nhau để chia sẻ trực tiếp). Nếu có sự hiện diện của nhà trị liệu, Bước 3: Enactment (Thiết lập trải nghiệm cảm xúc mới) có lẽ sẽ xảy ra ngay trên xe: khi Marion bật khóc, đó chính là dấu hiệu bà đang “mềm lòng” (softening). Một nhà trị liệu có thể nhẹ nhàng khuyến khích Marion thể hiện ngay những cảm xúc đó với con thay vì lái đi: “Bà Marion, đây là những giọt nước mắt rất quan trọng chứng tỏ bà yêu con gái biết bao. Hãy thử quay lại và nói với con điều bà thực sự cảm thấy”.

Trong thực tế bộ phim, Marion dù quay xe nhưng đến sân bay muộn; điều này ẩn dụ rằng bà đã sẵn sàng mở lòng nhưng thời điểm chưa phù hợp. Tuy vậy, việc Marion cuối cùng đã khóc và quyết định quay lại đã tạo tiền đề cho sự hàn gắn: Bước 4: Xử lý trải nghiệm diễn ra sau đó thông qua những lá thư. Marion vốn định viết thư cho Lady Bird mà không gửi, nhưng chồng bà (bố của Lady Bird) lén nhặt lại các bản nháp và đặt vào va-li hành lý của con gái. Về bản chất, những lá thư này chính là tiếng lòng thật sự của người mẹ, là “thông điệp yêu thương” mà Marion chưa đủ can đảm nói trực tiếp. Khi Lady Bird đến ký túc xá ở New York và tìm thấy xấp thư, cô đã đọc và thấu hiểu tấm lòng của mẹ. Dù phim không đọc to nội dung thư, phản ứng của Lady Bird ngấn lệ và lặng người đi, cho thấy cô đã cảm nhận được tình yêu vô bờ và sự lo lắng mà mẹ cô gửi gắm.

Từ góc độ EFT, đây tương đương với việc Lady Bird vừa lắng nghe một “enactment” cô trở thành người lắng nghe những cảm xúc sơ cấp của mẹ mình (qua lời viết). Đây là Bước 4: Xử lý trải nghiệm: Lady Bird dành thời gian yên lặng, nước mắt lăn dài, tiêu hóa từng lời mẹ viết. Quá trình này giúp cô tái diễn giải mọi chuyện: hóa ra bao lần mẹ la mắng không phải vì ghét bỏ, mà vì quá yêu thương và sợ mất con; sự nghiêm khắc của mẹ xuất phát từ ý định bảo vệ, chứ không phải muốn kiểm soát cuộc đời cô. Đây là một khoảnh khắc gắn kết quan trọng: Lady Bird cảm nhận được sự dịu dàng và dễ tổn thương trong tình yêu của mẹ đúng như lý thuyết EFT dự đoán, khi một người thấy được cảm xúc mềm yếu của người thân, họ sẽ đáp lại bằng sự cảm thông và yêu thương nhiều hơn . Quả thật, ngay sau khi đọc thư, Lady Bird đã có sự thay đổi lớn trong nhận thức và tình cảm dành cho mẹ.

Phân đoạn 4: Thức tỉnh: khi con gái nhận ra ý nghĩa của tình mẫu tử

Phân cảnh cuối phim cho thấy Lady Bird lần đầu tiên thực sự trưởng thành về mặt cảm xúc sau bao biến cố. Tại New York, sau một đêm dự tiệc sinh viên không mấy vui vẻ, Lady Bird đi lang thang và bước vào một nhà thờ Công giáo dự lễ. Ở nơi xa lạ, cô nhớ về quê nhà Sacramento và những năm tháng lớn lên dưới sự chăm sóc của cha mẹ. Rời nhà thờ, Lady Bird quyết định gọi điện thoại về nhà và để lại lời nhắn vào hộp thư thoại (vì không ai bắt máy).

Trong lời nhắn, cô tự xưng là “Christine” lần đầu tiên sử dụng tên khai sinh mà mẹ đặt (thay vì biệt danh “Lady Bird” trước kia). Giọng cô nghẹn ngào, Christine kể rằng cô rất nhớ Sacramento, nhớ gia đình, và cảm ơn bố mẹ vì đã nuôi dạy cô. Đặc biệt, cô mô tả cảm giác lần đầu lái xe ở Sacramento và hỏi mẹ: “Mẹ có khóc khi lái xe lần đầu ở Sacramento không?”.

Câu hỏi chất chứa ngụ ý: Lady Bird muốn nói rằng con hiểu mẹ yêu con nhiều thế nào, cũng như mẹ đã từng trải qua những xúc động giống con. Lời nhắn kết thúc bằng việc Christine khẽ nói “con yêu mẹ” qua điện thoại một hành động bộc lộ yêu thương trực tiếp mà trước đây cô chưa bao giờ làm.

Từ quan điểm EFT, cú điện thoại này chính là Bước 5: Tích hợp bước cuối cùng trong EFT Tango, khi các trải nghiệm cảm xúc mới được tổng kết và tích hợp vào mối quan hệ. Lady Bird (Christine) đã tổng hợp mọi điều cô nhận ra: rằng cô yêu mẹ, rằng quê hương và gia đình luôn ở trong tim cô, và cô chấp nhận con người thật của mình cũng như tên thật mẹ đặt. Đây là một sự “tái kết nối” về mặt gắn bó: Christine chủ động vươn tới mẹ (reach out) với tất cả chân thành, không còn giận dỗi hay phòng vệ. Hành động này phản ánh một mức độ gắn bó an toàn hơn đã hình thành: cô gái trẻ giờ đây dễ bị tổn thương (vulnerable) mà không sợ hãi, dám bộc lộ nhu cầu tình cảm của mình với mẹ, tin rằng mẹ sẽ đón nhận.

Thật vậy, mục tiêu tối thượng của EFT là thiết lập một mối quan hệ an toàn nơi các bên đều sẵn sàng dựa vào nhau một cách lành mạnh, có thể “đưa tay ra khi cần và đáp lại khi người kia cần”. Lời nhắn của Christine cho thấy cô đã đạt được trạng thái ấy – cô chủ động thể hiện tình cảm và nhu cầu được kết nối, mời gọi mẹ đáp lại. Dù bộ phim không trực tiếp cho thấy phản hồi của Marion, nhưng ta có cơ sở tin rằng những lời từ tận đáy lòng của con gái sẽ chữa lành trái tim người mẹ.

Ở bước tích hợp này, nếu được hỗ trợ bởi nhà trị liệu, người mẹ có thể sẽ nghe lại lời nhắn (hoặc nghe con nói trực tiếp trong một phiên trị liệu gia đình) và được khuyến khích bộc lộ cảm xúc khi nghe. Ta có thể hình dung Marion rơi nước mắt khi nghe Christine nói lời yêu, rồi bà cũng cầm điện thoại nói lời xin lỗi và bày tỏ tình yêu với con. Hai mẹ con có thể cùng khóc và cảm nhận một sự nhẹ nhõm sâu sắc: những hiểu lầm, giận hờn chất chứa bấy lâu tan biến, nhường chỗ cho sự thấu cảm và gắn bó mới.

Theo EFT, đây chính là thành quả khi các bước can thiệp được tích hợp: mối quan hệ chuyển từ bất an sang an toàn, cả hai trở nên “Accessible, Responsive & Engaged” – luôn sẵn sàng có mặt, hồi đáp và gắn kết với nhau. Kết phim Lady Bird mở ra viễn cảnh tươi sáng đó: Christine đã thực sự trưởng thành và trân trọng tình mẹ con; Marion hẳn sẽ đáp lại con với nhiều thấu hiểu hơn sau những trải nghiệm cảm xúc mãnh liệt vừa qua. Họ đã “buộc một dải ruy-băng” đẹp đẽ vào mối quan hệ nhiều sóng gió một hình ảnh ẩn dụ mà Sue Johnson dùng để mô tả bước cuối cùng của EFT, khi mọi đau thương được gói ghém và chữa lành.

III. Áp dụng EFT vào tiến trình mẹ – con trong phim

Cả Lady Bird (Christine) và mẹ cô, bà Marion, đều mắc kẹt trong một chu kỳ mâu thuẫn xuất phát từ nhu cầu gắn bó không được đáp ứng. Dù hai mẹ con yêu thương nhau sâu sắc, họ lại không biết cách bày tỏ cảm xúc và hễ đối thoại là kết thúc bằng cãi vã. Liệu pháp Tập trung vào Cảm xúc (EFT) nhìn nhận đây là “vòng lặp tiêu cực” của sự hiểu lầm về cảm xúc: mỗi phản ứng của một người lại kích hoạt phản ứng dự đoán được ở người kia, tạo thành một vòng tuần hoàn bất an mà tự thân họ khó thoát ra. Nói cách khác, “kẻ thù” chính là chu kỳ mâu thuẫn, chứ không phải bản thân hai mẹ con .

Từ góc độ EFT, bề ngoài Marion tỏ ra nghiêm khắc và hay chỉ trích, nhưng ẩn sau đó là nỗi sợ hãi bà lo lắng việc con gái muốn rời xa mình. Thật vậy, khi phân tích mối quan hệ này qua lăng kính thuyết gắn bó, các chuyên gia nhận thấy nguyên nhân thực sự cho hành vi của Marion là nỗi sợ bị con bỏ rơi, do Lady Bird sắp trưởng thành và rời khỏi vòng tay mẹ . Ngược lại, những cơn giận dữ và nổi loạn của Lady Bird thực chất che giấu tâm trạng cô đơn và khao khát được chấp nhận. Theo mô hình EFT, cơn giận chỉ là cảm xúc thứ phát – nó bảo vệ cho tổn thương sâu bên trong. Khi một thiếu niên gào lên “Con ghét mẹ!”, thường cơn giận đó đang che đậy nỗi sợ thất vọng hoặc cảm giác hổ thẹn không được như kỳ vọng. Lady Bird cũng vậy: cô nổi loạn bởi sợ rằng mình không đủ tốt trong mắt mẹ, và cô thèm khát sự thừa nhận từ mẹ dù luôn tỏ ra bất cần. Về phần Marion, bà càng lo mất con lại càng cố kiểm soát, vô tình làm con thêm ngột ngạt. Cả hai bên đều khao khát sự gắn bó an toàn nhưng lại mắc kẹt trong vai trò đối nghịch (mẹ thì càng cố gần càng bị con đẩy ra, con thì càng muốn được chấp nhận càng bị mẹ phê bình) một điệu nhảy cảm xúc luẩn quẩn của kiểu gắn bó không an toàn.

Nếu hai mẹ con ở trong bối cảnh trị liệu EFT, nhà trị liệu sẽ tìm cách ngắt “vòng xoáy” xung đột này bằng cách giúp họ nhận ra và bộc lộ nhu cầu cảm xúc ẩn giấu thay vì công kích lẫn nhau . Cụ thể, nhà trị liệu có thể:

• Giúp Marion nhận ra đằng sau hành vi kiểm soát con là nỗi sợ bị con chối bỏ. Bà không thực sự muốn chỉ trích, mà vì lo sợ cho tương lai và sự an toàn của con nên mới nghiêm khắc quá mức . Đồng thời, Marion cũng mang tổn thương quá khứ (bà từng thiếu sự nâng đỡ từ mẹ mình), khiến bà ngại bộc lộ cảm xúc tích cực vì sợ bị tổn thương.
• Giúp Lady Bird nhận ra rằng đằng sau vẻ nghiêm khắc, mẹ luôn yêu thương mình. Marion thực sự mong điều tốt nhất cho con và luôn quan tâm, chỉ là cách thể hiện vụng về và thiếu tinh tế . Mẹ cô khó nói lời dịu dàng nhưng tình yêu thì luôn hiện diện qua những hi sinh thầm lặng (làm thêm giờ lo học phí, lén viết thư cho con dù không gửi…).
• Tạo dựng “enactment” (hóa thân vào cảm xúc): Nhà trị liệu khuyến khích mẹ con trực tiếp bày tỏ nhu cầu gắn bó với nhau . Ví dụ, Marion có thể nhìn vào mắt Lady Bird và nói: “Khi nghe con nói muốn đi thật xa, mẹ sợ mất con hơn là mẹ giận”. Tương tự, Lady Bird có thể thú nhận: “Thật ra con rất cần mẹ tự hào và yêu con, dù con hay tỏ ra chống đối.” Những chia sẻ dễ tổn thương như vậy chính là bước ngoặt chữa lành: khi thiếu niên có thể bày tỏ nỗi sợ thay vì giận dữ, và cha mẹ đáp lại bằng sự cảm thông thay vì chỉ trích, mô thức quan hệ sẽ dần được “tái lập dây nối” .

Nhờ quá trình trên, cả hai mẹ con sẽ học được cách đáp ứng nhu cầu gắn bó của nhau thay vì tiếp tục lặp lại màn tấn công – phòng thủ. Marion hiểu rằng con nổi loạn không phải do vô ơn, mà vì con sợ bị tổn thương và rất cần sự công nhận của mẹ. Lady Bird cũng nhận ra đằng sau những lời nghiêm khắc, mẹ cô đang nói “Mẹ lo cho con vì mẹ yêu con”. Khi những cảm xúc cốt lõi ấy được phơi bày và thấu hiểu, mối dây mẫu tử bắt đầu chuyển hóa.

Thật vậy, trong trị liệu EFT, người ta nhận thấy chính những cảm xúc từng kéo các thành viên gia đình rời xa nhau có thể trở thành sợi dây gắn kết họ lại gần nhau một khi được nhìn nhận và đáp ứng đúng cách.

IV. Ý nghĩa trị liệu và học thuật

Về mặt trị liệu, ví dụ phân tích trên cho thấy sức mạnh của EFT trong việc hàn gắn các mối quan hệ gắn bó. Thay vì tập trung vào hành vi bề mặt (cãi vã, hỗn loạn), EFT đào sâu vào cảm xúc tổn thương và nhu cầu tình cảm ẩn sau mỗi hành vi. Trong trường hợp Lady Bird, phương pháp này đã giúp “xoay chuyển” một vòng lặp yêu thương bất an thành một kết nối an toàn hơn. Minh họa này hỗ trợ cho nguyên lý cốt lõi mà tiến sĩ Sue Johnson – người phát triển EFT – từng nhấn mạnh: mâu thuẫn gia đình thường không phải do ai xấu hay không yêu thương, mà do cách họ mắc kẹt trong điệu nhảy cảm xúc khiến cả hai đều bị tổn thương.

Liệu pháp EFT, với trọng tâm là tạo an toàn cảm xúc, hướng tới việc giúp các thành viên chuyển từ chỗ buộc tội nhau sang thấu hiểu nhau, từ đó chữa lành mối quan hệ. Nhiều nguyên tắc của EFT dành cho cặp đôi đã được mở rộng cho gia đình: cha mẹ được huấn luyện trở thành người dẫn dắt cảm xúc cho con, biết lắng nghe và phản hồi dịu dàng trước nỗi đau của con thay vì la mắng . Nghiên cứu cho thấy khi cha mẹ và con cái thiết lập lại gắn bó an toàn, các vấn đề hành vi và tâm lý ở tuổi vị thành niên sẽ giảm đi rõ rệt. Trường hợp của Marion và Lady Bird là một minh chứng rằng *việc chữa lành mối quan hệ không nằm ở thay đổi hoàn cảnh hay kỷ luật con cái, mà ở chỗ cha mẹ và con thấu hiểu tiếng nói cảm xúc của nhau.

Về mặt học thuật, Lady Bird là một nghiên cứu tình huống sinh động cho thuyết gắn bó. Bộ phim khắc họa chân thực một kiểu gắn bó không an toàn giữa mẹ và con ở tuổi vị thành niên – một ví dụ sát với lý thuyết đến mức được ví như “trường hợp giáo khoa” về gắn bó lo âu . Tiến sĩ Miriam Steele (Đại học New School) nhận định Marion nhiều khả năng mang kiểu gắn bó né tránh – bà kiềm chế cảm xúc, ngại bộc lộ sự mềm yếu – còn Lady Bird và mẹ cô tạo nên một mô thức gắn bó dạng lo âu (ambivalent), với biểu hiện là người mẹ thường xuyên xâm nhập đời sống con một cách bất nhất, và cô con gái thì phản ứng giận dữ vì cảm thấy ngột ngạt, thiếu an toàn.

Quả thật, Marion lúc thì dịu dàng quan tâm, lúc lại lạnh lùng chỉ trích, khiến Lady Bird không thể biết trước khi nào mẹ sẽ hỗ trợ hay khi nào sẽ chê bai mình. Điều này giống hệt định nghĩa về gắn bó lo âu, khi sự thiếu nhất quán của người chăm sóc làm đứa trẻ phát sinh nỗi sợ bị bỏ rơi và luôn hoài nghi tình yêu. Về sau, những đứa trẻ gắn bó lo âu lớn lên thường biểu hiện tự ti, lo lắng quá mức trong quan hệ – như Lady Bird nhiều lần nghi ngờ bản thân và khao khát mãnh liệt được yêu thương chấp nhận.

Ngược lại, Marion mang dấu ấn người mẹ gắn bó né tránh: rất yêu con nhưng khó khăn trong việc thổ lộ tình cảm, và dễ thu mình khi xúc động (tiêu biểu là cảnh bà lặng lẽ rời sân bay, không dám từ biệt con). Hai phong cách đối lập này tạo nên vòng lặp “kéo – đẩy”: mẹ càng sợ mất con càng kiểm soát, con càng thiếu thốn tình cảm càng nổi loạn, dẫn đến hiểu lầm chồng chất.

Tuy nhiên, dưới ánh sáng học thuật, chính sự đối lập đó lại củng cố luận điểm của thuyết gắn bó: dù biểu hiện khác nhau (né tránh hay lo âu), cả hai kiểu gắn bó không an toàn đều bắt nguồn từ một khao khát chung: khao khát được yêu thương và cảm thấy an toàn* . Lady Bird và Marion thực chất cùng cần một điều: được người kia công nhận và ở bên khi yếu mềm.

Phân tích tác phẩm qua lăng kính này không chỉ giúp người xem hiểu sâu hơn động cơ của nhân vật, mà còn cho thấy sức mạnh phổ quát của gắn bó trong đời sống con người. Như tiến sĩ Steele gợi ý, thuyết gắn bó là một khung lý thuyết hữu ích để phân tích nhân vật hư cấu, giúp kết nối trải nghiệm của họ với những quy luật tâm lý đã được khoa học kiểm chứng.

Đây cũng là lý do Lady Bird chạm đến cảm xúc của nhiều khán giả: bộ phim phản ánh những xung đột không hề phi lý, mà rất đỗi đời thường và đúng với tâm lý (giữa mẹ và con có tình yêu mãnh liệt nhưng cũng tổn thương sâu sắc vì nhau). Nói cách khác, tác phẩm của Greta Gerwig đã đưa lý thuyết gắn bó vào đời thực một cách tinh tế, làm nổi bật tầm quan trọng của sự hiện diện cảm xúc trong mối quan hệ gia đình.

V. Kết luận

Từ góc nhìn EFT, Lady Bird không chỉ là câu chuyện trưởng thành của tuổi trẻ, mà còn là liệu trình chữa lành cảm xúc giữa mẹ và con gái. Xuyên suốt bộ phim, những xung đột bề nổi che giấu tiếng nói của tình yêu và nỗi sợ bên trong: Cơn giận dữ nổi loạn của Lady Bird thực ra là tiếng kêu cứu của nỗi cô đơn và khát khao được yêu thương, còn những lời chỉ trích gay gắt của Marion lại là lớp vỏ cứng rắn bao bọc nỗi sợ sẽ mất đi đứa con gái mình yêu quý . Đỉnh điểm chuyển hóa diễn ra ở hồi kết, khi Lady Bird sau bao xa cách đã thấu hiểu tấm lòng người mẹ. Cô đọc những lá thư mẹ viết rồi nghẹn ngào nhận ra: “tình yêu của mẹ không nằm ở lời nói hoàn hảo, mà ở chỗ mẹ luôn âm thầm lo lắng vì con”. Lần đầu tiên, Lady Bird tự xưng Christine là tên khai sinh mẹ đặt và gọi điện về nhà nói lời cảm ơn. Đó là khoảnh khắc cô gái hòa giải với cội nguồn, chấp nhận tình yêu vụng về nhưng bền bỉ của mẹ. Khi cảm xúc được thấu hiểu, tình yêu được nhìn nhận lại mối quan hệ hai mẹ con dần chuyển từ bất an sang an toàn, gắn bó. Bộ phim Lady Bird vì thế là minh chứng sống động cho triết lý của Sue Johnson: “Tình yêu không phải là sự hoàn hảo mà là sự đáp ứng về mặt cảm xúc khi ta cần đến nhau nhất”. Chính sự hồi đáp cảm xúc đúng lúc ấy mới là chiếc ô an toàn nâng đỡ con người trong những phút yếu lòng, và là sợi dây gắn kết bền chặt nhất giữa những người thân yêu.